Raamwerk Geostandaarden 4.0

1.1 Doel en doelgroep van het raamwerk

Het Raamwerk van geo-standaarden is geschreven voor iedereen die geodatasets vastlegt, uitwisselt en beheert en voor iedereen die informatiebeleid maakt. Het doel van het Raamwerk van geo-standaarden is om uit de grote verscheidenheid aan standaarden de juiste set te kiezen: die standaarden die nodig zijn om geodata vindbaar, toegankelijk, uitwisselbaar en herbruikbaar te maken. Wij baseren de keuzes voor standaarden in het Raamwerk op de volgende uitgangspunten: internationale aansluiting, volwassenheid en openheid van deze geo-standaarden en brede adoptie en gebruik. Het toepassen van de in dit raamwerk opgenomen geo-standaarden, draagt bij aan een solide geo-informatie infrastructuur, in lijn met internationale ontwikkelingen en aansluitend op de nationale digitale overheid.

1.2 Status van het raamwerk

Het Raamwerk van geo-standaarden is richtinggevend voor het gebruik van standaarden binnen de Nederlandse geo-informatie infrastructuur. Voor Nederlandse overheidsorganisaties is het daarmee de leidraad voor toe te passen geo-standaarden. Het Raamwerk is binnen de overheid verankerd via het Geo-Informatie Beraad. Het Raamwerk is afgestemd met de basislijst open standaarden van het Forum Standaardisatie en vormt het verdiepende hoofdstuk over geo binnen de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA). Met betrekking tot coördinaatreferentiesystemen volgt het Raamwerk de aanbevelingen van de Nederlandse Samenwerking Geodetische Infrastructuur (NSGI). Via de NEN normcommissie Geo-informatie worden relaties met de NEN, CEN en ISO standaardisatie organisaties onderhouden. Daarnaast zijn de in het Raamwerk genoemde geo-standaarden in lijn met de geo-standaarden van de Europese geo-informatie infrastructuur volgens de INSPIRE Richtlijn. De status van het Raamwerk van geo-standaarden kan niet los gezien worden van deze organisaties en/of kaders. Hieronder volgt een korte toelichting van hun relatie met het Raamwerk van geo-standaarden.

Geo-Informatie Beraad

Gelet op het belang van geo-informatie voor publieke taken heeft de Nederlandse overheid een Beraad voor de Geo-informatie - kortweg het GI-beraad- ingesteld om de regie te voeren op de totstandkoming en instandhouding van de nationale geo-informatie infrastructuur.

Het GI-beraad is een ambtelijk adviescollege voor de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (gezeteld in het Ministerie van Binnenlandse Zaken), die in Nederland verantwoordelijk is voor het beleid en de instandhouding van de nationale geo-informatie infrastructuur. Het GI-beraad is ingesteld op 2 juni 2006 en het instellingsbesluit is in de Staatscourant gepubliceerd. In het GI-beraad zitten vertegenwoordigers van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, het Ministerie van Economische Zaken, het Ministerie van Binnenlandse Zaken, het Ministerie van Defensie, het InterProvinciaal Overleg (IPO), de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), Unie van Waterschappen (UvW), het Kadaster en Rijksgeologische Dienst (TNO), Rijkswaterstaat, Netherlands Space Office (NSO), het Centraal bureau voor de Statistiek (CBS), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Nederlands Instituut Publieke Veiligheid (NIPV) en Geonovum.

De taken van het GI-beraad zijn strategisch van aard, waarbij het GI-beraad de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening adviseert in de vorm van een strategische agenda over de onderwerpen die de komende jaren aan de orde zullen komen op het gebied van de nationale en Europese geo-informatie infrastructuur. Het GI-beraad heeft het Raamwerk van geo-standaarden vastgesteld als verplicht Raamwerk voor de organisaties die de deelnemers van het GI-beraad vertegenwoordigen.

Forum Standaardisatie

Het Forum Standaardisatie adviseert de Nederlandse overheid over het gebruik van open standaarden. Het Forum Standaardisatie voert het beheer over twee lijsten, namelijk de lijst met verplichte open standaarden voor ‘pas toe of leg uit’ en een lijst met aanbevolen open standaarden.

Voor de standaarden op de ‘pas toe of leg uit’ lijst met open standaarden geldt dat (semi-) publieke organisaties het 'pas toe of leg uit'-principe moeten volgen. Een aantal geo-standaarden uit het Raamwerk van geo-standaarden staat op de ‘pas toe of leg uit’ lijst van het Forum Standaardisatie.

NEN normcommissie Geo-informatie

Bij NEN, Stichting Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut, worden afspraken via nationale en/of internationale normcommissies vastgelegd in normen en richtlijnen. De normcommissie Geo-informatie valt binnen de normalisatiestructuur van NEN onder de Beleidscommissie Bouw. Het werk in deze normsubcommissie is gerelateerd aan nationale-, Europese- en mondiale wet- en regelgeving. Op Europees- en mondiaal niveau volgt de normcommissie de normontwikkelingen vanuit de CEN- en de ISO-commissies. Deze nationale- (NEN), Europese- (CEN) en mondiale (ISO) normen, die in relatie staan tot de normcommissie Geo-informatie zijn:

• Basismodel geo-informatie: NEN 3610;
• Geographic information: CEN/TC 287;
• Geographic information/Geomatics: ISO/TC 211.

Nederlandse Samenwerking Geodetische Infrastructuur (NSGI)

Het Kadaster, Rijkswaterstaat en de Dienst der Hydrografie van de Koninklijke Marine werken samen in de Nederlandse Samenwerking Geodetische Infrastructuur (NSGI). Zij zorgen voor het tot stand komen, onderhouden en publiceren van elementen van de geodetische infrastructuur waarin de afspraken en standaarden voor de coördinaatreferentiesystemen worden gemaakt en beheerd.

Het Raamwerk van geo-standaarden volgt de aanbevelingen van de Nederlandse Samenwerking Geodetische Infrastructuur (NSGI) ten aanzien van coördinaatreferentiesystemen.

Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA)

De Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA) is het interoperabiliteitsraamwerk voor de Nederlandse overheid en vertaalt daartoe wetgeving, beleid en standaarden naar architectuurprincipes, beschrijvingen en modellen. Het is een beschrijving van uitgangspunten voor het inrichten van de informatiehuishouding van de Nederlandse overheid. NORA is relevant voor de uitvoering van alle publieke taken door publieke en private organisaties. De geo-standaarden moeten ook passen binnen de Nederlandse Overheids Referentie Architectuur (NORA), de architectuur van alle overheidsorganisaties in Nederland.

Ook principes als Vindbaarheid, Toegankelijkheid en Transparantie zijn belangrijk in NORA evenals voor de nationale geo-informatie infrastructuur.

NORA stelt ook de “pas-toe-of-leg-uit” lijst van het Forum Standaardisatie verplicht. Een basisset met geo-standaarden staat ook op de 'pas-toe-of-leg-uit' lijst. De vermelding op deze lijst draagt bij aan de 'verankering' van de geo-standaarden en geo-informatie infrastructuur in de nationale digitale overheid.

Het Raamwerk van geo-standaarden is een aanvulling op en verdieping van het NORA thema GEO.

INSPIRE Richtlijn

Sinds 15 mei 2007 is de Europese kaderrichtlijn INSPIRE van kracht. Deze richtlijn heeft geleid tot de realisatie van de Europese geo-informatie infrastructuur. De invoering van INSPIRE is met een implementatiewet sinds 2009 in de Nederlandse INSPIRE wet verankerd. In een notendop verplicht de wet Europese lidstaten om geo-informatie (datasets) over 34 thema's te voorzien van metadata en de datasets ‘as is’ en Europees geharmoniseerd beschikbaar te stellen via netwerkdiensten (zoek-, view- en downloaddiensten). Dit alles volgens leveringsvoorwaarden die het gebruik niet onnodig belemmeren. De Europese kaderrichtlijn INSPIRE is in detail uitgewerkt in invoeringsregels, en voorzien van technische richtlijnen. Deze invoeringsregels en technische richtlijnen hebben geleid tot Europese profielen voor geo-standaarden. Deze profielen zijn waar mogelijk ook verwerkt in Nederlandse profielen voor metadata, diverse data specificaties (informatiemodellen) en bijbehorende netwerkdiensten (API’s). De in het Raamwerk genoemde Europese profielen voor geo-standaarden volgen de lijn van de Europese geo-informatie infrastructuur volgens INSPIRE.

1.3 Standaarden documentatie

Om een systeem of stelsel als een nationale geo-informatie infrastructuur werkend te krijgen en te houden is een samenspel van afspraken nodig. In de kern gaan de werkzaamheden voor het realiseren van samenhangende afsprakenstelsel over geo-standaarden en het verbinden van vraag en aanbod. Het goed beheren en bijhouden hiervan is essentieel en een continu, cyclisch proces.

Meer concreet zijn in deze cyclus de volgende taken te onderscheiden:

• Geo-standaarden verkennen en innoveren;
• Ontwikkelen en beheren van de geo-standaarden;
• Adviseren over toepassen en implementeren van geo-standaarden.

In dit Raamwerk van geo-standaarden gebruiken we derhalve ook verschillende typen documentatie. Wij sommen deze hieronder op, voorzien van hun betekenis.

Norm Een norm is bij een officieel standaardisatie instituut ondergebracht en bevat bindende afspraken.

Standaard Een document met (bindende) afspraken.

Informatiemodel Een standaard waarbij door de term informatiemodel te hanteren wordt aangegeven dat het een abstractie (het model) vormt van de werkelijkheid zoals beschreven binnen een bepaalde sector/domein. Informatiemodellen zijn een semantische invulling van normen voor sectoren zoals ruimtelijke ordening, kabels en leidingen, water, etc..

Praktijkrichtlijn Praktijkrichtlijnen zijn producten die informatie geven, vaak met een technisch karakter, die nodig is voor het toepassen van standaarden. Een praktijkrichtlijn hoort altijd bij een norm of standaard.

Handreiking Op zichzelf staande documentatie dat als doel heeft een hulpmiddel te zijn, niet verplichtend maar ondersteunend.

Werkafspraak Legt uit hoe wetgeving moet worden toegepast bij onduidelijkheden, discrepanties of fouten in de standaarden.

Beheerdocumentatie Documentatie met betrekking tot het beheerproces van de standaard. Deze documentatie betreft niet een standaard of onderdeel daarvan, zoals een handreiking of werkafspraak. Dit kan interne gerichte documentatie zijn voor vastleggen van stappen in het dagelijkse werkproces, planning of hoe de helpdesk werkt. Ook kan dit een beheerplan of handboek zijn.

1.4 Leeswijzer

Het Raamwerk van geo-standaarden is vergeleken met de vorige versie teruggebracht naar een uitgebreide vorm, waarin de samenhang van de geo-standaarden is benoemd en de geo-standaarden zijn opgenomen als internationale standaard en indien van toepassing met de Europese en nationale toepassingsprofielen.

Dit eerste hoofdstuk biedt achtergrondinformatie over het document. Hoofdstuk 2 beschrijft enige context en de geo-standaarden in samenhang.

De geo-standaarden zijn net als in de vorige versies van dit raamwerk verdeeld over zes categorieën:

• Geo-standaarden voor informatiemodellen;
• Geo-standaarden voor visualisatie;
• Geo-standaarden voor Application Programming Interfaces (API’s);
• Geo-standaarden voor uitwisselformaten;
• Geo-standaarden voor metadata; en
• Geo-standaarden voor coördinaatreferentiesystemen.

In de hoofdstukken 3 tot en met 8 zijn voor deze zes categorieën geo-standaarden lijsten van geldende geo-standaarden opgenomen (naar een hiërarchie van internationale, Europese en nationale geo-standaarden) en komen aspecten van kwaliteit van de geo-standaarden en eventueel uitgevoerde verkenningen aan de orde.

Tot slot, zijn alle normatieve referenties – de verwijzingen naar de officiële standaarden documentatie – opgenomen.

2.1 Nationale geo-informatie infrastructuur

Om geo-informatie zo laagdrempelig mogelijk te ontsluiten is in Nederland de afgelopen jaren gewerkt aan een Nationale Geo-Informatie Infrastructuur (NGII). De NGII als concept is het geheel van datasets (geo-informatie bronnen), data diensten, metadata, standaarden, voorzieningen, organisatie en afspraken voor de efficiënte uitwisseling van en toegang tot geo-informatie.

De NGII ontwikkelt zich van een infrastructuur die laagdrempelig toegang biedt tot individuele databronnen, tot een infrastructuur van data die je in samenhang kunt bevragen. Het belang van zowel semantische als technische interoperabiliteit neemt om deze reden steeds verder toe. In de Whitepaper 'Visie op upgrade Nederlandse Geo-informatie Infrastructuur' is de ontwikkeling van de NGII richting een vraaggedreven infrastructuur beschreven: "Data zijn een essentiële grondstof voor het maken van keuzes. In Europa vinden we het daarbij belangrijk dat keuzeprocessen transparant zijn. Burgers moeten overheidsbeleid kunnen controleren en er zelf actief aan kunnen bijdragen met nieuwe initiatieven of alternatieven. Openheid, authenticiteit, herleidbaarheid zijn daarom belangrijke aandachtspunten bij het door ontwikkelen van de infrastructuur."

De Nederlandse Geo-informatie Infrastructuur is toe aan een upgrade. Hoe kan de NGII een upgrade krijgen richting een vraaggedreven infrastructuur, die de kracht van geo-informatie laagdrempelig inzetbaar maakt voor de grote maatschappelijke opgaven? Welke (nieuwe) standaarden spelen daarbij een rol? Hoe hangen allerlei afzonderlijke ontwikkelingen eigenlijk met elkaar samen? En hoe verhouden die ontwikkelingen zich tot Europese ontwikkelingen rond data en digitalisering? In een Whitepaper Visie op upgrade Nederlandse Geo-informatie Infrastructuur(NGII) zijn de antwoorden gezocht op die vragen.

2.2 FAIR principes

Op eenduidige wijze samenwerken om geo-informatie zo beter te kunnen uitwisselen en toegankelijk te maken voor iedereen. Dat is hoe open geo-standaarden de samenwerking bevorderen tussen de overheid, het bedrijfsleven en de burger. De FAIR Principes zijn een hulpmiddel daarin: het doel van de principes is het hergebruik van waardevolle data mogelijk maken. De FAIR Principes dwingen geen standaarden af, maar moedigen aan om data en diensten vindbaar, toegankelijk, interoperabel en herbruikbaar te maken.

De geo-standaarden maken geo-informatie FAIR en zorgen voor de verbindende kracht van standaardisatie in vindbare, toegankelijke, uitwisselbare en herbruikbare geo-informatie:

• Findable (vindbaar). De eerste stap bij het (her)gebruiken van data is om de data te vinden. Metadata en data moeten gemakkelijk te vinden zijn voor zowel mensen als computers. Machine-readable metadata zijn essentieel voor het vinden van data;
• Accessible (toegankelijkheid). Zodra de gebruiker de benodigde data heeft gevonden, moet de gebruiker weten hoe deze kunnen worden geraadpleegd, inclusief het verkrijgen van toegang (authenticatie en autorisatie);
• Interoperable (interoperabel). De data moeten meestal worden geïntegreerd met andere data. Bovendien moeten de data samenwerken met applicaties of workflows voor analyse, opslag en verwerking;
• Reusable (herbruikbaar). Het uiteindelijke doel van FAIR is het hergebruik van data te optimaliseren. Om dit te bereiken moeten metadata en data goed worden beschreven, zodat ze in verschillende situaties kunnen worden gerepliceerd en/of gecombineerd.

2.3 Internationale standaarden

Voor de nationale geo-standaarden geldt dat deze ontwikkeld zijn op basis van internationale standaarden, aangevuld met de voor Nederland geldende specifieke eisen. Op het moment dat een nationale standaard (een toepassingsprofiel genaamd) is ontwikkeld, geldt dat een nationale standaard leidend is. Is er geen nationale standaard, dan geldt de Europese standaard en als er geen Europese standaard is, geldt een internationale, wereldwijde standaard.

Internationaal zijn voor Nederland de geo-standaarden afkomstig van standaardisatie organisaties ISO/TC 211 Geographic information/Geomatics, het Open Geospatial Consortium (OGC) en het World Wide Web Consortium (W3C) van groot belang. ISO/TC211 en het OGC maken technische geo-standaarden, die Nederland semantisch en technisch invult. Deze geo-standaarden organisaties hebben liaisons met de algemene ICT en Internet standaardisatie organisaties zoals het W3C. Geonovum participeert namens Nederland actief in deze drie internationale standaardisatie organisaties.

Ook internationale en nationale regelgeving heeft impact op de keuze voor standaarden. Vanuit Europa zijn onder meer de standaarden relevant die vallen onder de Europese INSPIRE kaderrichtlijn. Deze richtlijn beschrijft technische afspraken die uitwisseling van geo-informatie mogelijk maakt over 34 thema’s met betrekking tot de fysieke leefomgeving ewn het milieu. De INSPIRE richtlijn geldt specifiek voor publieke organisaties (de overheid) van de Europese lidstaten. De INSPIRE standaarden zijn gebaseerd op internationale geo-standaarden voor het vinden, bekijken en downloaden van data. De INSPIRE data specificaties voor de thema’s hebben een duidelijke relatie met de informatiemodellen voor verschillende domeinen en sectoren in Nederland.

In de afgelopen paar jaren heeft de Europese Commissie (EC) tevens meerdere wetsvoorstellen m.b.t. digitalisering en data gedaan die de komende jaren vorm krijgen. Gezamenlijk vormen ze de geopolitieke positionering t.a.v. digitalisering en data van de Europese Unie. Centraal in die propositie is het benutten van de maatschappelijke waarde van digitalisering en data, en gelijktijdig het versterken en beschermen van de individuele rechten van burgers. De voorstellen zijn in 2020 en 2021 gedaan, en zijn vastgesteld danwel momenteel in onderhandeling. De bekend gemaakte feitelijke informatie over de inhoud van de voorstellen, de activiteiten van de EC, en de bekende tijdslijnen t.a.v. implementatie worden gedeeld in de Handreiking EU Informatie m.b.t. digitale en data-strategie.

Tot slot is ook nationale wet- en regelgeving van invloed op het toepassen de geo-standaarden, zoals de Nederlandse basisregistraties en de omgevingswet. Deze Nederlandse profielen van standaarden zijn gebaseerd op of opgelijnd met de internationale en Europese profielen. Het deel van de Nederlandse geo-standaarden profielen dat zorgt voor het functioneren van de nationale geo-informatie infrastructuur heeft een aparte positie op de 'pas toe of leg uit' lijst van verplichte open standaarden van het Forum Standaardisatie van de Nederlandse digitale overheid. Deze geo-standaarden zijn van primair belang in het aansluiten van geo-informatie op de digitale overheid.

2.4 BOMOS

Geonovum heeft het beheer van alle geo-standaarden ingericht langs de lijnen van het Beheer- en Ontwikkelmodel voor Open Standaarden (BOMOS). BOMOS is in beheer bij het Centrum voor Standaarden bij Logius. Geonovum gebruikt BOMOS voor alle standaarden die het in beheer heeft, om te garanderen dat deze open zijn volgens de definitie die BOMOS hieraan geeft. De toepassing van BOMOS zorgt er bovendien voor dat standaarden die Geonovum beheert en ontwikkelt in aanmerking komen voor plaatsing op de lijst verplichte standaarden en op de lijst met aanbevolen standaarden van het Forum Standaardisatie. Het gebruik van BOMOS voor het beheer van geo-standaarden staat beschreven in beheerdocumentatie voor de geo-standaarden.

3.1 NEN 3610 - Basismodel voor informatiemodellen

NEN 3610 is het basismodel voor geo-informatiemodellen. Informatiemodellen, ook wel dataspecificaties genoemd, specificeren de inhoud van datasets of dataservices. NEN 3610 geeft regels voor het eenduidig beschrijven, uitwisselen van geo-informatie binnen de geo-informatie infrastructuur.

De focus van de NEN 3610 ligt op semantische interoperabiliteit. Semantische interoperabiliteit wordt gerealiseerd door het harmoniseren van termen en definities die verschillende sectoren hanteren. Dit draagt bij aan de interoperabiliteit van data over de grenzen van verschillende sectoren heen. Aanvullend op de semantiek biedt NEN 3610 een gemeenschappelijke reeks van regels, concepten en modelleerpatronen waarlangs je de geografische werkelijkheid modelleert. NEN 3610 positioneert informatiemodellen in het bredere kader van een open en toegankelijke semantische architectuur bestaande uit begrippenkaders, informatiemodellen, ontologieën en daarvoor ontworpen registers. De gebruiker van NEN 3610 is de informatiearchitect en informatiemodelleur, die georegistraties en bijbehorende informatiemodellen ontwerpen.

3.2 Samenhang internationale en nationale standaarden

NEN 3610 is afgestemd op en gerelateerd aan internationale standaarden. Belangrijk om te vermelden, is dat de structuur en opbouw van NEN 3610 conformeert aan de ISO 19100 serie. Aan deze ISO standaard moet geo-informatie voldoen in het kader van Europese regels (INSPIRE). Door de internationale afstemming is de structuur en opbouw van de Nederlandse informatiemodellen conform NEN 3610, vergelijkbaar met die van Europese standaarden. De Europese INSPIRE standaarden zijn geïmplementeerd aan de hand van 34 inhoudelijke thema’s, waarvoor 'dataspecificaties' zijn opgesteld. Nederlandse datasets, die onder INSPIRE vallen, worden conform deze Europese dataspecificaties aan de Europese geo-informatie infrastructuur beschikbaar gesteld.

NEN 3610 heeft ook een relatie met de NEN 2660:2022 die regels geeft voor informatiemodellering van de gebouwde omgeving. Beide zijn op elkaar afgestemd. Onderstaande figuur 3.1 geeft schematisch de relaties tussen overkoepelende standaarden, NEN 3610 en sectorale informatiemodellen weer.

Met het «import» statement wordt bedoeld dat een afhankelijkheid is tussen standaarden. NEN 3610 gebruikt bijvoorbeeld het MIM metamodel, afspraken uit ISO 19103 voor het gebruik van UML als modelleertaal, het geometriemodel uit ISO 19107, XML en linked data afspraken van W3C, het netwerkmodel uit INSPIRE Generic Conceptual Model (GCM). Sectorale modellen hergebruiken weer de NEN 3610 toepassing daarvan. In figuur 3.2 wordt de deze relatie tussen de verschillende kaders van standaarden in de NEN 3610 pyramide met domeinmodellen (de sectorale informatiemodellen) weergegeven.

3.3 MIM - Metamodel voor Informatiemodellering

Het Metamodel voor informatiemodellering [MIM] is een standaard die het metamodel beschrijft waarmee informatiemodellen – ook voor andere dan geo-informatie - worden gemaakt. Het beschrijft de metaklassen, metastructuur en metagegevens die de grondslag vormen voor een informatiemodel. Doel van MIM is het standaardiseren van de methode van informatiemodelleren. Hierdoor wordt afstemming tussen informatiemodellen, vergelijkbaarheid in publicatie en gebruik van gemeenschappelijke tooling mogelijk. Conformiteit aan MIM faciliteert het ontstaan van een overheidsbreed stelsel van vergelijkbare en samenhangende informatiemodellen. Het MIM metamodel is conceptueel beschreven en uitgewerkt voor toepassing in UML en in Linked Data.

Om NEN 3610 informatiemodellen interoperabel te maken in de context van de digitale overheid, gebruikt NEN 3610 als metamodel de Nederlandse standaard voor meta-informatiemodellering. NEN 3610 conformeert aan MIM.

3.4 Overzicht standaarden informatiemodellen voor Nederland

NEN 3610 is de basis van waaruit verschillende sectorale informatiemodellen nader zijn uitgewerkt. Zo zijn er modellen voor de toepassingsdomeinen water (IMWA), openbare ruimte (IMBOR, IMSW), milieu (IMGeluid, IMAER), natuurbeheer (IMNA), verkeer en vervoer (IMWV,) kabels en leidingen (IMKL) en openbare orde en veiligheid (IMOOV, IMDBK, IMEV). Ook enkele nationale basisregistraties maken deel uit van de NEN 3610 familie, zoals de basisregistraties adressen en gebouwen (BAG/IMBAG), grootschalige topografie (BGT/IMGEO), topografie (BRT/IMTOP), kadastrale percelen, (BRK/IMKAD) en ondergrond (BRO/IMBRO). Elk van deze informatiemodellen fungeert als een standaard voor het uitwisselen van geo-informatie binnen die sector of domein (de toepassingsprofielen). De documentatie over de sectormodellen gebaseerd op NEN 3610 is te vinden in het Overzicht geo-standaarden.

Tabel 3.1 - Standaarden en specificaties met betrekking tot informatiemodellen

3.5 Afstemming begrippenkaders

Afstemming tussen begrippenkaders verhoogt de effectiviteit van informatievoorziening. Er is een aantal mechanismen om die afstemming te sturen:

• NEN 3610 heeft een semantisch model dat de werkelijkheid indeelt naar generieke begrippen (of UML superklassen) van reëel object en virtuele ruimte, met daaronder een verdeling naar bijvoorbeeld bodem, water, begroeiing, functionele ruimte, juridische ruimte. Sectorale modellen zijn verplicht om hun begrippen hieraan te koppelen;
• Informatiemodellen publiceren hun begrippen in registers. Registers worden via het web ontsloten. De NEN3610 conceptenbibliotheek is daar een voorbeeld van;
• Zoek bij het (door-)ontwikkelen van sectorale modellen samenwerking en afstemming tussen sectorale modellen;
• Knowledge graphs kunnen helpen om begrippenkaders aan elkaar te verbinden.

3.6 Kwaliteit van informatiemodellen

Informatiemodellen zijn nog geen data en kunnen daarom alleen op conceptueel niveau op kwaliteit beoordeeld worden. Er zijn een aantal mechanismen om de kwaliteit te borgen:

• NEN 3610:2022 conformiteit. NEN 3610:2022 bevat een abstracte testsuite voor het testen van de conformiteit van een informatiemodel aan NEN 3610. De regels en aanbevelingen van NEN 3610 zijn daarin vertaald naar conformiteitsklassen;
• Er is een NEN 3610:2022 template beschikbaar voor UML modellering in Enterprise Architect;
• Publicatie en implementatie van een NEN 3610 model in implementatieschema's wordt ondersteund door tooling. In de tooling zit een test op MIM conformiteit;
• Er is een handreiking Geometrie in model en GML beschikbaar. Deze handreiking beschrijft de toepassing van geometrie in informatiemodellering en de implementatie daarvan in GML. Het is een ondersteuning voor de toepassing van het basismodel geo-informatie (NEN 3610) en GML. De handreiking geeft onder meer uitleg over welke geometrieën er zijn, Simple Feature profielen en transformatieregels voor het kunnen genereren van GML uit UML.

4.1 Overzicht geostandaarden visualisatie

Het standaardiseren van visualisatie (vlakvullingen, lijnstijlen, symbologie, etc.) wordt steeds belangrijker. Veel inhoudelijke domeinen overwegen het formeel vastleggen van een standaard visualisatie voor hun informatiemodel en zoeken een geschikte standaard om dit vast te leggen. OGC biedt hiervoor diverse specificaties:

• Styled Layer Descriptor (SLD) en Symbology Encoding (SE): Deze standaarden beschrijven samen de specificatie voor het beschrijven van visualisaties voor OGC services;

• Web Map Context Documents (XML syntax) geeft de mogelijkheid om de status van een WMS client (viewer) vast te leggen. Denk aan een combinatie van een aantal WMS services, (subset) van een legenda, layers (styles, formats), inzoom schaal, etc.. Deze situatie kan op een client worden opgeslagen en worden uitgewisseld naar andere WMS clients zodat deze dezelfde Web Map Context hebben;

• Mapbox Styles is een de-facto standaard uit de markt voor webvisualisatie van geo-informatie. Het versiebeheer van deze specificatie is niet beschreven en dit raamwerk verwijst daarom niet naar een specifieke versie maar naar de meest actuele;

• OGC API Styles is een nieuwe OGC standaard om stijlen en hun metadata (visualisatieregels) op te vragen, te bewerken en te valideren via een API. De stijlen zelf kunnen in SLD 1.0, SLD 1.1 of Mapbox Styles zijn uitgedrukt;

• 3D Tiles is een goedgekeurde OGC community standaard voor het publiceren van 3D geo-informatie als tiles. Deze standaard bevat ook 3D Tiles Styles, een manier om declaratieve visualisatiespecificaties te beschrijven die je op tilesets kunt toepassen;

• Indexed 3D Scene Layers (i3S) is ook een goedgekeurde OGC community standaard. Het specificeert een formaat, opgebouwd uit gestandaardiseerde lagen, voor efficiënte 3D visualisatie op het web.

Europese profielen voor visualisatie zijn beschikbaar in de vorm van visualisatieregels voor dataproducten en informatiemodellen. Deze zijn beschreven in SLD en SE voor de Europese INSPIRE profielen; in de hoofdstukken 11 van de INSPIRE data specificaties is portrayal gedefinieerd volgens Styled Layer Descriptor en Symbology Encoding.

Ook in Nederlandse profielen worden visualisatieregels toegepast zoals in de Visualisatieregels van de BGT.

In tabel 4.1 zijn de geo-standaarden voor visualisatie opgenomen.

Tabel 4.1 - Standaarden en specificaties voor visualisatie

4.2 Kwaliteit en visualisatie

5.1 Transitie naar nieuwe generatie API's

De internationale geo-standaarden voor API's komen veelal bij het Open Geospatial Consortium (OGC) vandaan. De eerste generatie API standaarden, toen nog 'services' genaamd, zijn gebaseerd op XML en SOAP. Deze standaarden zijn nog steeds geldig en in gebruik, maar worden gaandeweg vervangen door een nieuwe generatie, die is gebaseerd op algemene Web architectuur, zoals REST. Het voordeel van deze nieuwe API's is dat geo-informatie onderdeel wordt van het ecosysteem van het Web en zo voor een veel breder publiek toegankelijk is.

Het OGC is voornemens de oude generatie 'services' standaarden langzaam uit te faseren. De nieuwe OGC API standaarden zijn deels in ontwikkeling, deels al goedgekeurd. Het is aan te raden om in nieuwe voorzieningen zoveel mogelijk de nieuwe OGC API standaarden toe te passen. Bestaande voorzieningen, die op de oude 'services' standaarden zijn gebaseerd kunnen nog langere tijd in de lucht gehouden worden. Nieuwe OGC API's kunnen daarnaast gezet worden. Het is ook mogelijk om OGC API's beschikbaar te stellen als laag bovenop oude generatie 'services'. Hiervoor is software beschikbaar.

5.2 Overzicht geo-standaarden API’s

In het overzicht van geo-standaarden voor API’s zijn de standaarden per thema in tabellen opgenomen:

• API standaarden voor het opvragen van webmaps: OGC WMS en OGC API Maps (tabel 5.1);
• API standaarden voor het bevragen (downloaden) van vectordata: OGC WFS, OGC API Features en ATOM (tabel 5.2);
• API standaarden en specificaties voor het opvragen (downloaden) van rasterdata: OGC WCS en OGC API Coverages (tabel 5.3);
• API Standaarden en specificaties voor het opvragen (downloaden) van sensordata: OGC SOS, OGC SensorThings API en OGC API Environmental Data Retrieval (tabel 5.4);
• API Standaarden en specificaties voor bevragen van metadata catalogi: OGC CSW en OGC API Records (tabel 5.5);
• API standaarden en specificaties voor opvragen van kaarttegels: OGC WMTS, OGC API Tiles, 3D Tiles (tabel 5.6);
• API standaarden en specificaties voor linked data: GeoSPARQL (Tabel 5.7).

In onderstaand overzicht zijn de nieuwe generatie OGC API standaarden opgenomen die zijn goedgekeurd, maar ook de OGC API standaarden die nog in ontwikkeling of draft zijn. Dit is bij elke standaard aangegeven.

5.3 Web mapping API's

Tabel 5.1 - API standaarden en specificaties voor web mapping: OGC WMS en OGC API Maps

5.4 Vectordata API's

Tabel 5.2 – API standaarden en specificaties voor vectordata: OGC WFS, OGC API – Features en ATOM

5.5 Rasterdata API's

Tabel 5.3 – API standaarden en specificaties voor rasterdata: OGC WCS en OGC API - Coverages

5.6 Sensordata API's

Tabel 5.4 – API Standaarden en specificaties voor sensordata: OGC SOS, EDR API en SensorThings API

5.7 Metadata API's

Tabel 5.5 – API Standaarden en specificaties voor metadata: OGC CSW en OGC API - Records

5.8 Map tile APIs

Tabel 5.6 – API standaarden en specificaties voor map tiles: OGC Web Map Tile Service (WMTS,) OGC API - Tiles, en 3D Tiles

Handreikingen

Handreikingen voor implementatie:

• Praktijkrichtlijn Vector Tiling (2021)
• Handreiking Best practices Vector Tiling (2021)

5.9 Linked Data API's

Tabel 5.7 – API standaarden en specificaties voor linked data: GeoSPARQL

Handreikingen

Handreikingen voor implementatie:

• NEN 3610 - Linked Data [NLDP]

5.10 Kwaliteit van API’s

API Strategie overheid (beleid) en REST Design Rules

In de Nederlandse API strategie en Rest Design Rules worden diverse aanbevelingen gedaan voor de kwaliteit van API's.

De Nederlandse API Strategie [NLAPIS] bestaat uit een informatief deel over beleid, gebruikerswensen, architectuur en een normatief deel met ontwerprichtlijnen voor API's. Deze ontwerprichtlijnen zijn aangemeld voor plaatsing op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst van het Forum Standaardisatie. Zowel de API Strategie als de ontwerprichtlijnen voor API's worden actief doorontwikkeld.

De Rest Design Rules is een lijst afspraken, die ontwikkelaars volgen tijdens het bouwen van een REST-API voor de publieke sector. Door de regels te hanteren wordt de API voorspelbaar. En dat is prettig voor andere ontwikkelaars die er gebruik van willen maken. Dankzij deze regels blijft het makkelijk voor organisaties om gegevens met elkaar uit te wisselen.

Afspraken over quality of service

Het is van belang om als service provider afspraken te maken met de service afnemers over de dienstverlening. Om de kwaliteit van een service uit te drukken zijn door INSPIRE bijvoorbeeld de drie typen kwaliteitsnormen voor services gedefinieerd (tabel 5.8).

Tabel 5.8 – Voorbeeld van kwaliteitnormen voor services

Validators

Voor het valideren van services (WMS en WFS) zijn validators beschikbaar. Met de ETF validator kan de kwaliteit van de WMS en WFS voor het grootste deel getoetst worden.

6.1 Overzicht geostandaarden uitwisselformaten

In het overzicht van geo-standaarden voor uitwisselformaten zijn de onderwerpen onderscheiden en in onderstaande tabellen opgenomen:

• Uitwisselstandaarden voor het uitwisselen van vectordata;
• Uitwisselstandaarden voor het uitwisselen van rasterdata;
• Uitwisselstandaarden voor het uitwisselen van sensordata;
• Uitwisselstandaarden voor het uitwisselen van 3D data.

6.2 Vectordata uitwisselstandaarden

De vectorrepresentatie wordt gebruikt voor het vastleggen van discrete objecten waarbij de geometrie wordt beschreven met behulp van: punt, lijn en vlak (2D) of met volvlakken (3D). De vectorrepresentatie is uitgebreid beschreven in de internationale standaard [iso19107]. Deze standaard geeft ook aanwijzingen voor het expliciet vastleggen van onderlinge relaties tussen geografische objecten. De ISO standaard is zeer uitgebreid. Voor de meeste toepassingen kan je goed uit de voeten met de door OGC opgestelde subset uit deze standaard: Simple Feature Access [iso-19125-1-2004].

Voor de uitwisseling van vectordata bestaan de volgende standaarden (tabel 6.1).

Tabel 6.1 – Uitwisselformaten standaarden en specificaties met betrekking tot vectordata

6.3 Rasterdata uitwisselstandaarden

De raster representatie gebruik je voor het vastleggen van gegevens waarbij aan ieder punt op het aardoppervlak een dynamische waarde wordt toegekend. Voorbeelden zijn de luchtdruk boven Nederland, waardes van een schadelijke stof, temperatuur of – zoals bij een foto - reflectiewaarden. In OGC en ISO/TC 211 termen heet dit een 'coverage'. Zo’n coverage wordt vaak geïmplementeerd door over het terrein een regelmatig grid van punten te leggen (een raster) en voor ieder punt een waarde op te nemen. Deze waarde is bijvoorbeeld een hoogteaanduiding bepaald met behulp van laser altimetrie, of de numerieke codering van een kleurenwaarde opgenomen in een satellietbeeld. Er zijn verschillende geostandaarden voor coverages of rasterdata (zie tabel 6.2), zoals NETCDF en HDF5. Ook GeoTIFF (Geo Tagged Image File Format), waarbij georeferentie als tags in de file zijn opgenomen. Daarnaast zie je hier ook webstandaarden vermeld als JPEG2000 en PNG. De laatste wordt vooral toegepast in WMS.

Tabel 6.2 - Uitwisselformaten standaarden en specificaties met betrekking tot rasterdata

6.4 Sensordata uitwisselstandaarden

Sensoren zijn apparaten voor het meten van stoffen in water, grondsamenstellingen, grondwater, luchtverontreiniging, etc. Sensoren hebben ook een positie en de resultaten van de metingen dienen uitgewisseld te kunnen worden. Voor de uitwisseling van waarnemingen en metingen (‘observations and measurements’) bestaan verschillende uitwisselformaten standaarden (tabel 6.3).

Tabel 6.3 – Uitwisselformaten standaarden en specificaties met betrekking tot sensordata

6.5 3D data uitwisselstandaarden

Om 3-dimensionele data uit te wisselen, dus data over objecten en verschijnselen in de geografische ruimte, waarin de x-y en x-coördinaat zijn vastgelegd, kan je gebruik maken van de volgende standaarden (tabel 6.4).

Tabel 6.4 – Uitwisselformaten standaarden en specificaties met betrekking tot 3D data

6.6 Kwaliteit en uitwisselformaten

Validatie

Een belangrijk kwaliteitsaspect van een uitwisselformaat is de mogelijkheid deze te valideren. Bij voorkeur gebeurt dit met geautomatiseerde processen, dan wel beschreven procedures en validatieregels. Validatie helpt om uitwisselformaten te laten voldoen aan de bij de geo-standaard horende validatieregels. Om te helpen bij validatie zijn validatietools beschikbaar. De tools zijn bedoeld als hulpmiddel om fouten in de toepassing van geo-standaarden te verminderen.

Er zijn twee Nederlandse validators voor de validatie van GML (vectordata):

• De GML3.2 Simple Features validator controleert of een GML 3.2 bestand voldoet aan het GML 3.2 Simple Feature profile, level 2
• De Validator voor GML 2D geometrie controleert of de 2D geometrieën in een GML 3.x bestand conform ISO 19107 (Spatial Schema) zijn.

Handreiking Geometrie in model en GML

De handreiking Geometrie in model en GML beschrijft de toepassing van geometrie in informatiemodellering en de implementatie daarvan in GML. Het is daarmee een ondersteuning voor de toepassing van de norm NEN 3610:2011 – Basismodel geo-informatie [NEN3610]. NEN 3610 gaat hierin niet verder dan verwijzing naar de relevante geo-informatie (ISO) normen. De ISO normen zijn uitgebreid. De handreiking Geometrie in model en GML is een praktische, vereenvoudigde introductie op de ISO norm. Voor de normatieve referentie verwijzen we naar de originele documenten. De handreiking kan als een zelfstandig document worden gelezen.

Handreiking lichte formaten geometrie

Voor het uitwisselen van geo-informatie kan je kiezen uit verschillende uitwisselformaten. Wat het beste formaat is voor een toepassing, is afhankelijk van meerdere aspecten. In het bij de data behorende informatiemodel kunnen deze aspecten al naar voren komen – bijvoorbeeld de geometrietypes die worden vastgelegd, het gebruikte modelleerparadigma, etc. Maar vanuit één informatiemodel kunnen ook weer meerdere implementaties in uitwisselingsformaten afgeleid worden – beslissingen in het model sluiten dit niet per sé uit.

Daarom is voor vectorformaten een keuzehulp gemaakt: de handreiking 'Geometrie in uitwisselingsformaten' [HRLFG]. Deze legt ook de toepassing uit van de verschillende versies van GML. De handreiking geeft handvaten voor het kiezen van het juiste uitwisselformaat voor de juiste situatie, en geeft gedetaileerde informatie over het uitwisselen van geometrie in de lichte formaten HTML, GML, JSON, GeoPackage en RDF. Deze handreiking zet de belangrijkste aspecten op een rijtje en brengt deze in verband met gangbare toepassingen. De toepassing bepaalt namelijk wat de eisen aan de geometrieën zijn (zijn complexe types nodig? Is een hoge nauwkeurigheid van belang?), en welke verplichtingen aan de orde zijn in de keuze voor standaarden. De antwoorden op deze vragen kunnen al een indicatie geven van de geschiktheid van de uitwisselformaten. Daarnaast is het van belang om inzicht te hebben in de behoeften van gebruikers: is ondersteuning in bepaalde tools/frameworks van belang? Moeten de bestanden leesbaar zijn voor mensen en gemakkelijk te vinden? Hoe belangrijk is de semantiek van de data? Deze handreiking geeft handvaten voor het kiezen van het juiste formaat voor de juiste situatie, en geeft in afzonderlijke hoofdstukken gedetailleerde informatie over het uitwisselen van geometrie in GML, HTML, JSON, GeoPackage en RDF.

7.1 Overzicht geo-standaarden metadata

Er zijn verschillende niveaus waarop metadata aangemaakt worden. Metadata van data beschrijft de dataset of dataset reeks (ook dataset series). Metadata van services beschrijft de ‘service’ of API. In Nederland wordt het Nederlands metadataprofiel voor datasets en services toegepast. Dit profiel is gebaseerd op de ISO 19115 voor data en ISO 19119 voor services. Het is een uitbreiding, maar ook verdere specificatie van de Europese INSPIRE metadata vereisten en specifieke behoeften van de gebruikers in Nederland. Met de Nederlandse profielen voor metadata, wordt ook voldaan aan de INSPIRE profielen voor metadata.

In de Nederlandse metadataprofielen is ook de aansluiting op data.overheid.nl meegenomen. Data.overheid.nl is een datacatalogus, voor alle open data van de overheid. Om naar datasets uit verschillende domeinen te kunnen zoeken, worden datasets in data.overheid.nl beschreven met metadata conform de standaard DCAT. DCAT is een metadata standaard van W3C voor het uitwisselen van metadata tussen verschillende datacatalogi. Voor Europese portalen is het “DCAT Application Profile for Data Portals in Europe" (DCAT-AP) opgesteld. DCAT-AP heeft een extensie GeoDCAT-AP voor het beschrijven van datasets, dataset series en services. Deze extensie is eveneens afgestemd op INSPIRE. In tabel 7.1 zijn de geo-standaarden voor metadata opgenomen.

Tabel 7.1 - Standaarden en specificaties met betrekking tot metadata standaarden

7.2 Kwaliteit van metadata

Handleiding Metadatakwaliteit

Het kwaliteitsbeleid voor metadata is vastgelegd in de Handleiding metadatakwaliteit. Met behulp van de handleiding kan aan de hand van 26 elementen, die in de metadata-standaarden zijn beschreven, de kwaliteit van metadata worden beoordeeld.

Validatie

Voor het toetsen van metadata zijn er validators beschikbaar. Deze validators controleren de correcte toepassing van het Nederlands metadataprofiel voor datasets en voor services. De validator Nederlands metadataprofiel op ISO 19115 en op ISO 19119 valideert de metadata van respectivelijk datasets en services conform het Nederlands profiel.

Voor metadata van datasets of services, die voor INSPIRE zijn aangemerkt, gelden er specifiekere vereisten. Gebruik daarvoor naast de Nederlandse validator ook de Europese INSPIRE validator om metadata te valideren.

7.3 Verkenning

Methoden en technieken om data te zoeken, vinden en ontsluiten staan niet stil. Eind 2021 is een verkenning uitgevoerd naar de toekomst van metadata standaarden. In de Verkenning Toekomstbeelden Metadata tekent zich een ontwikkeling af naar meer samenhang en verbinding tussen verschillende metadata standaarden. Aansluiting op generieke standaarden, zoals DCAT en het leggen van relaties tussen data, modellen, begrippen en datacatalogi is daarom van belang. Ook het beter verbinden van aanbieders en gebruikers van data is een aandachtsgebied.

8.1 Overzicht standaarden voor coördinaatreferentiesystemen

Een coördinaatreferentiesysteem (CRS) is opgebouwd uit een datum en een coördinatensysteem. Het coördinatensysteem definieert hoe coördinaten worden uitgedrukt, bijvoorbeeld cartesisch of geografisch. De datum geeft de relatie van het coördinatensysteem met de aarde.

De in Nederland gebruikte coördinaatreferentiesystemen voor de opslag en uitwisseling van geo-informatie zijn onder te verdelen in verschillende groepen:

• Geografische CRS-en geven geografische coördinaten in graden (2D breedte en lengte (Engels: latitude en longitude) en voor 3D ook hoogte ten opzichte van een ellipsoïdisch model van het aardoppervlak;
• Geprojecteerde CRS-en presenteren geo-informatie op een plat vlak in cartesische (x en y) coördinaten. Een geprojecteerd CRS is een afgeleide van een geografisch CRS, waarbij voor het afbeelden in het platte vlak een kaartprojectie wordt gebruikt;
• Verticale CRS-en voor de vastlegging van hoogte en diepte ten opzichte van een referentievlak. Dit referentievlak is vaak gebaseerd op de richting van de zwaartekracht en valt normaal gesproken niet samen met oppervlak van een ellipsoïde;
• Samengestelde CRS-en (in het Engels 'Compound CRS') zijn samengestelde CRS-en, bijvoorbeeld samengesteld uit een geprojecteerde CRS en een verticale CRS.

Voor de definitie van CRS-en is een ISO standaard [iso19111] beschikbaar. De [iso19111] standaard geeft een beschrijving van de parameters die het CRS definiëren. Voor specificatie en naamgeving van een CRS kunnen Name Type Specification (NTS), Uniform Resource names (URN), of Uniform Resource Locators (URL) worden gebruikt, waarin bijvoorbeeld EPSG-codes kunnen worden opgenomen die verwijzen naar de parameters die het CRS definiëren.

Voor uitwisseling in het kader van INSPIRE zijn de te gebruiken CRS-en en het specificeren hiervan vastgelegd in een specifieke richtlijn.

De relevante CRS-en die gebruikt worden in het Nederlandse geo-informatie infrastructuur, kunnen ook worden ingedeeld naar hun geografische toepassingsgebied:

• Een wereldwijd CRS is een CRS dat gemiddeld zo goed mogelijk bij de gehele aarde aansluit. Wereldwijde CRS-en zijn bedoeld voor kleinschalige of wereldwijde toepassingen, bijvoorbeeld wereldkaarten, satellietnavigatie en het beschrijven processen zoals zeestromingen en platentektoniek. Wereldwijde CRS-en zijn minder geschikt voor het nauwkeurig vastleggen van geo-informatie, doordat in een wereldwijd CRS de coördinaten tijdsafhankelijk zijn als gevolg van platentektoniek;
• Een continentaal of regionaal CRS is gekoppeld aan een tektonische plaat; hierdoor bewegen coördinaten in het CRS mee met de tektonische plaat;
• Een landelijk CRS is vaak een geprojecteerd CRS dat zo is gekozen dat de vervormingen in het platte vlak minimaal zijn.

De gebruikte stelsels binnen Nederland en hun bijbehorende EPSG-code zijn in bijlage A van de Handreiking Gebruik coördinaatreferentiesystemen bij uitwisseling en visualisatie van geo-informatie (2022) opgenomen.

In de onderstaande tabel 7.1 zijn de standaarden en specificaties benoemd, die van toepassing zijn op de CRS standaarden voor Nederland.

Tabel 7.1 - Standaarden en specificaties met betrekking tot CRS-en

8.2 Kwaliteit en CRS-en

CRS-en zelf zijn geen geografische data, de kwaliteit van geografische data valt of staat met het goed vastleggen van het gebruikte coördinaatreferentiesysteem. Zonder informatie over het gebruikte CRS zijn coördinaten getallen zonder betekenis, het is namelijk niet duidelijk wat de relatie van de getallen is met de aarde.

In de Handreiking Gebruik coördinaatreferentiesystemen bij uitwisseling en visualisatie van geo-informatie (2022) worden achtergronden bij CRS-en en diverse aandachtspunten besproken bij het omgaan met CRS-en, zoals:

• CRS-keuze voor informatiemodellen;
• Het meegeven van informatie over CRS-en in informatiemodellen en metadata;
• Eenduidige naamgeving van CRS-en;
• Eenduidige coördinaattransformaties;
• Ondersteuning van CRS-en in uitwisselingsformaten en software(bibliotheken).