Scopedocument Klimaatadaptatie

2.3.1 Gezondheid

Een veel gebruikte indeling voor gezondheid om de gevolgen en maatregelen te bepalen is de indeling:

• Gebied: gevolgen voor de buitenruimte
• Gebouw: gevolgen voor woningen
• Gebruiker: gevolgen voor de gezondheid

Gebied

Met gebied wordt zowel de openbare ruimte als de particuliere gebieden bedoeld. Daaronder vallen de gebieden waar we recreëren, verkoeling zoeken en van de natuur genieten, zoals bossen, strandjes, parken en (eigen) tuinen. Maar ook de versteende gebieden, zoals wegen, terrassen, pleinen, vallen er onder. Hitteproblemen treden vooral op in versteende gebieden. Eén van de oplossingen om hitte te beperken is de omgeving vergroenen. Groen werkt verkoelend, doordat het schaduw biedt en water verdampt.

Gebouw

Veel woningen in Nederland zijn zo gebouwd dat ze zoveel mogelijk zon binnenlaten. In de zomer kunnen de woningen daardoor te heet worden. Ook het isoleren van de woning om energie te besparen, zorgt er in de zomer soms voor de hitte de woning niet meer kan verlaten. Vergroenen van de tuin of platte dak helpt vaak om de directe omgeving van een woning en ook de woning zelf te verkoelen. Daarnaast kun je denken aan ventileren met ramen of deuren, buitenzonwering, witte muren en daken of airco's. Of deze maatregelen worden genomen, hangt met name af van het gedrag van de gebruiker.

Gebruiker

Bij de gebruiker staat de gezondheid van de mens centraal. Gezondheidsklachten door hitte heet hittestress. Milde klachten van extreme temperaturen of aanhoudende hitte zijn bijvoorbeeld concentratieproblemen, hoofdpijn of vermoeidheid. Maar de gevolgen kunnen ook ernstiger zijn namelijk overlijden door hittestress, vooral bij ouderen en kwetsbare mensen komt dit voor.

Maatregelen zijn zeer divers zoals voldoende drinken of de verkoeling opzoeken. Deze maatregelen zijn vooral gekoppeld aan het gedrag van de mens. Het Nationaal Hitteplan (RIVM) richt zich op de gezondheid van mensen die kwetsbaar zijn voor hitte. Daarnaast ontwikkelen lagere overheden lokale hitteplannen.

2.3.2 Infrastructuur

Ook de infrastructuur is kwetsbaar voor hitte. Beweegbare bruggen kunnen niet openen of sluiten. Als oplossingen wordt vooral koelen gezien. Incidenteel worden brugdelen ingekort. Het gevolg voor de scheepvaart is met name het risico op stremmingen en wachttijden, met hogere kosten tot gevolg.

Wegen hebben last van uitzetting van het wegdek en daardoor het spatten van het wegdek. De gevolgen van het spatten van wegdek zijn o.a. schade aan het wegdek (met als gevolg (nood)reparaties) en stremmingen door wegafzetting en ongelukken (met als gevolg schade aan weg, auto’s en kosten voor incidentenmanagement). En ook bermbranden zijn aan de orde.

Voor de watersystemen geldt dat verzilting op kan treden en het hitte heeft effect op de waterkwaliteit. Door hogere verdamping, maar ook door verminderde afvoer bovenstrooms, nemen de gehalten in het water toe. Ook is er een groter risico op algenbloei. Door deze aspecten kan het oppervlaktewater niet meer geschikt zijn als proces, koel- of drinkwater.

2.3.3 Natuur

Voor de natuur geldt dat deze wordt ingezet als maatregel, namelijk bij het vergroenen van steden. Maar door de hitte kan ook hittestress optreden in de natuur, bijvoorbeeld schade aan bodem en planten door UV en verdroging, waardoor vegetatie verzwakt en vatbaar wordt voor ziekten en plagen. Daarnaast zorgt de gemiddelde temperatuurstijging ervoor dat klimaatzones verschuiven en dat het landschap en de natuur verandert. De samenstelling van soorten verandert behoorlijk, warmteminnende soorten nemen toe en tegelijk verdwijnen er steeds meer koudeminnende soorten.

De vele klimatologische veranderingen hebben daarnaast invloed op allerlei andere abiotische factoren, zoals de samenstelling of diepte van water en bodem. Veranderingen hierin hebben weer uiteenlopende gevolgen voor dieren en planten. Doordat de totale natuur in Nederland zwaar onder druk staat, is de veerkracht van de natuur sterk afgenomen. Niet alleen de hitte maar vooral de toenemende droge zomers zorgen voor grote veranderingen en kunnen natuurschade veroorzaken.

3.1.1 Nationaal Deltaprogramma

In het Nationaal Deltaprogramma staat hoe de overheid Nederland beschermt tegen overstromingen, zorgt voor voldoende zoetwater en werkt aan een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting. Het Rijk, provincies, gemeenten, waterschappen, Rijkswaterstaat en verschillende maatschappelijke organisaties werken vanuit het Deltaprogramma samen aan deze opgaven, onder leiding van de deltacommissaris.

Ruimtelijke adaptatie is een van de drie thema’s in het Deltaprogramma. Het algemene beleid is vastgelegd in de Deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie. De kern daarvan is dat Nederland in 2050 waterrobuust en klimaatbestendig is ingericht. Het Rijk heeft de deltabeslissing en overig beleid voor ruimtelijke adaptatie vastgelegd in het ontwerp Nationaal Waterprogramma (NWP), de Nationale Omgevingsvisie en de Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS). Concrete maatregelen voor de uitvoering van het beleid staan beschreven in het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie (DPRA).

3.1.2 Deltaplan Ruimtelijke adaptatie (DPRA)

Het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie (DPRA) is onderdeel van het nationaal Deltaprogramma. In het plan staat hoe gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk het proces van ruimtelijke adaptatie willen versnellen en intensiveren. In het deltaplan staan 7 ambities van de overheid voor een waterrobuust en klimaatbestendig Nederland in 2050. Het deltaplan geeft aan welke doelen de partijen nastreven, hoe ze daaraan gaan werken en hoe ze de resultaten in beeld brengen. Bij het deltaplan hoort een actieplan met concrete acties en maatregelen. De overheden werken met elkaar samen in 45 werkregio’s.

3.1.3 Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS)

De Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS) is de overkoepelende Nederlandse strategie op het gebied van klimaatadaptatie. Deze strategie uit 2016 beschrijft de belangrijkste klimaatrisico’s voor Nederland en zet de koers uit om deze risico’s aan te pakken. Dit programma richt zich op sectoren, ketens, thema’s en klimaatrisico’s die niet in het Deltaprogramma en het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie voorkomen en vult een aantal thema’s hieruit aan. De NAS brengt voor de vier klimaatrisico's (warmer, natter, droger en zeespiegelstijging) de effecten van klimaatverandering voor negen sectoren in beeld.

De NAS is het Nederlandse antwoord op de oproep van de Europese Commissie aan alle lidstaten om uiterlijk in 2017 een klimaatadaptatiestrategie op te stellen. De NAS wordt op dit moment geëvalueerd.

3.1.4 Actielijnen klimaatadaptatie natuur

Voor het thema natuur is het beleidsdocument Actielijnen klimaatadaptatie natuur van het KAN-team (interbestuurlijk projectteam) een relevant kader. Dit advies, dat de ministeries van IenW en van LNV in afstemming met VNG, IPO, UvW hebben opgesteld, is een direct gevolg van de Beleidstafel Droogte (opgericht na de extreme droogte in 2018) en de klimaatadaptatiedialogen (2017-2019) die het ministerie startte na verschijnen van de NAS.

Klimaatverandering heeft directe invloed op natuur, omdat de condities van de ecosystemen veranderen. Zowel droogte als wateroverlast als verzilting tasten natuurgebieden aan. Natuur wordt kwetsbaarder voor andere bedreigingen, zoals milieuverontreiniging en plagen. Daarnaast treedt er verschuiving van klimaatzones op, waardoor huidige soorten zich lastiger kunnen handhaven. Klimaatverandering vraagt om ingrepen in het bodem-watersysteem: water moet langer worden vastgehouden en ecosystemen worden vergroot en met elkaar verbonden. Klimaatbestendigheid van natuur moet daarom worden meegenomen en worden verbonden met de gezamenlijke natuur- en ontwikkelopgave van rijk en provincies.

Natuur is ook een maatregel voor klimaatadaptatie. Denk hierbij aan groene daken (isolatie), schaduwwerking (bomen) en waterbuffering (bodem). Hier staan ook nadelen tegenover, zoals de introductie van invasieven (daken) en muggen (wadi’s). Doordat het warmer wordt nemen zoönosen ook toe.

De volgende actielijnen zijn in het advies benoemd:

1. Natuurdoelen en klimaatverandering: natuurdoelen houden voldoende rekening met klimaatverandering.
2. Klimaatslim inrichten en beheren: ruimte voor water en natuur bestemmen, vergroenen en verbindingen met groen buiten stedelijk gebied.
3. Toekomstbestendig gebruik ecosystemen: duurzaam gebruik ecosystemen.
4. Natuur inclusieve oplossingen: natuur als ‘maatregel’ voor klimaatadapatie.

Deze vier actielijnen worden ondersteund door de actielijnen: Gebiedsgerichte uitwerking en Kennis & monitoring:

• Bij kennis wordt voorgesteld een kennisagenda te formuleren, gericht op kennistonwikkeling, maar ook op bewustwording en kennisdelen (best practices).
• Bij monitoring wordt verwezen naar de herijking van de nulmeting (NAS) door PBL. Deze herijking zou idealiter moeten leiden tot een structurele en langdurige monitoring die gericht is op impacts van klimaatverandering voor alle relevante sectoren, op beleidseffectiviteit en op implementatie van maatregelen (zie Monitoring). Het KAN-team adviseert om daarbij specifiek aandacht te besteden aan mogelijkheden om standaarden voor klimaatadaptief groen (op basis van systeemaanpak) in normen/regelgeving bij overheden op te nemen. Daarnaast is er behoefte aan inzicht in hoe de gevolgen van klimaatverandering op de natuur- en klimaatadaptiemaatregelen voor natuur gevolgd kunnen worden en hoe deze informatie gebruiksklaar kan worden gemaakt voor de planning, monitoring en evaluatie van klimaatadaptatie natuur in relevante transities. Het Programma Natuur werkt een zes-jaarlijkse monitoringcyclus uit, die aansluit bij de bestaande landelijke monitoring van de beheerplannen (van provincies, Natura 2000). Onderdeel van de monitor is o.a. stijgende temperaturen. Aangesloten wordt op de natuurtellingen die provincies al uitvoeren. De bijdrage aan monitoring van klimaatadaptatie van natuur zelf maakt onderdeel uit van het onderzoeksprogramma van PBL.

3.2.1 Richtlijnen 'De hittebestendige stad’

De Hogeschool van Amsterdam heeft in 2020 gerapporteerd over een praktijkonderzoek Hitte-richtlijnen. Dit praktijkonderzoek Hitte-richtlijnen is een samenwerking van TAUW, Hogeschool van Amsterdam, Delta Programma Ruimtelijke Adaptatie en de deelnemende gemeenten. Aanleiding was dat gemeenten hebben aangegeven voor hitte behoefte te hebben aan concrete richtlijnen voor een hittebestendige stad. In het RAAK-project ‘De hittebestendige stad’ zijn naar aanleiding van deze behoefte drie ontwerprichtlijnen voor een hitte bestendige inrichting van de buitenruimte opgesteld:

1. Afstand tot koelte: Iedere woning moet zich voldoende dicht bij een aangename en aantrekkelijke koele verblijfsplek bevinden (voorstel: binnen 300 m).
2. Percentage schaduw op belangrijke looproutes en in buurten: Er is op het heetst van de dag voldoende schaduw (voorstel minimaal 40% op belangrijke looproutes), zodat essentiële functies in de stad voor iedereen bereikbaar blijven.’
3. Percentage groen per buurt: Er moet zoveel groen zijn dat er verdamping kan optreden en de gemiddelde luchttemperatuur wordt beperkt (voorstel afhankelijk per wijktype).

Voor elke van de richtlijnen worden de methode, resultaten en aanbevelingen beschreven, zodat de aanpak eenvoudig opschaalbaar is naar andere gemeenten. Deze richtlijnen zijn relevant voor de scope van dit document.

3.2.2 Bouwbesluit

Per 1 januari 2021 moet alle nieuwbouw voldoen aan de nieuwe BENG (Bijna EnergieNeutrale Gebouwen) eisen. TOjuli staat voor "TemperatuurOverschrijding juli" en is een aanvullende eis. TOjuli is een indicator voor verlaging van het risico op oververhitting. De definitieve grenswaarde voor TOjuli is nu vastgesteld op 1,20 en geldt voor nieuw te bouwen woningen. Deze waarde is aangepast ten opzicht van de eerder voorlopig bepaalde grenswaarde van 1,00.

Deze normen hebben betrekking op bouwen en vallen daarom buiten scope van dit document.

3.3.1 Europese Green Deal

De Europese Green Deal is een nieuwe groeistrategie, die Europa moet omvormen tot een eerlijke en welvarende samenleving, met een moderne, hulpbronnenefficiënte en concurrerende economie, waar vanaf 2050 netto geen broeikasgassen meer worden uitgestoten en economische groei is losgekoppeld van het gebruik van hulpbronnen. De Green Deal maakt integraal deel uit van de strategie van de Commissie om de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling van de Agenda 2030 van de Verenigde Naties te verwezenlijken.

De Green Deal is het programma van de Commissie Von der Leyen om klimaatverandering tegen te gaan. Met deze Green Deal moet Europa het eerste klimaat-neutrale continent worden: voor 2050 dient de Europese Unie niet meer bij te dragen aan de opwarming van de aarde door de uitstoot van broeikasgassen. Om Europa voor 2050 klimaatneutraal te maken, is er een routekaart uitgestippeld met een hele reeks aan wetgeving en maatregelen.

Een van de acht geformuleerde doelstellingen is de doelstelling voor klimaat: het verhogen van het EU-ambitieniveau aangaande het klimaat in 2030 en 2050.

3.3.2 Europese Klimaatwet

De Europese Klimaatwet schrijft het doel in de Europese Green Deal voor de Europese economie en samenleving om tegen 2050 klimaatneutraal te worden in de wet. De wet stelt ook het tussentijdse doel om de netto-uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met ten minste 55% te verminderen, vergeleken met het niveau van 1990. Deze wet geeft tevens aan hoe belangrijk klimaatadaptatie is.

3.3.3 Europese Adaptatiestrategie

In 2013 heeft de Europese Commissie haar eerste Europese Strategie voor klimaatadaptatie opgesteld. Een belangrijk deel van deze strategie is dat alle lidstaten een Nationale Adaptatie Strategie opstellen. In Nederland is dit de NAS.

Op 24 februari 2021 heeft de Commissie een herziene Europese Adaptatiestrategie aangenomen. Door voort te bouwen op de eerste strategie wil de Commissie lidstaten stimuleren om sneller adaptiemaatregelen te nemen en deze maatregelen op een grote schaal in te voeren.

4.1.1 Bijsluiter voor de gestandaardiseerde stresstest

Overheden zijn vrij om zelf te bepalen hoe ze een stresstest uitvoeren. Om ze te ondersteunen heeft het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) samen met een groot aantal partijen de Bijsluiter voor de gestandaardiseerde stresstest ontwikkeld. Daarin staat hoe een stresstest uitgevoerd kan worden. De bijsluiter is een bundeling van aanwijzingen voor het uitvoeren van de stresstest en helpt bij het interpreteren en toepassen van uitkomsten. Daarnaast wijst de bijsluiter op de keuzes die gemaakt moeten worden en helpt het bij het maken van deze keuzes.

De bijsluiter beschrijft niet van A tot Z en tot in detail de volledige werkwijze bij een stresstest. Dat is een bewuste keuze zodat er voldoende ruimte is voor inbreng van gebiedskennis en deskundigheid door uitvoerders, opdrachtgevers en overige betrokkenen. De bijsluiter focust op generiek toepasbare onderdelen in de werkwijze (standaarden) die de vergelijkbaarheid en kwaliteit van de stresstest uitkomsten verbeteren.

Per klimaatrisico is een bijsluiter ontwikkeld met specifieke aanwijzingen die passen bij het kenmerk van de risico, aanwijzingen over de informatie die beschikbaar is en over de gebruikersbehoeften. Verder geeft de bijsluiter adviezen voor het gebruik van de uitkomsten van de stresstest.

4.1.2 Bijsluiter gestandaardiseerde stresstest hitte

Voor hitte is ook een bijsluiter gestandaardiseerde stresstest ontwikkeld. Deze bijsluiter maakt gebruik van de kaarten uit de Klimaateffectatlas. Maar lokale overheden kunnen er gebiedsspecifieke informatie aan toevoegen. Samen met de Mindmap Hitte in de stad worden de mogelijke effecten van hitte inzichtelijk gemaakt.

De eerste stap is het verkennen van kwetsbaarheden met de informatie uit de Klimaateffectatlas.

In het kaartverhaal 'Het wordt heter' wordt de mogelijke ontwikkeling van de temperatuur aan de hand van verschillende KNMI-statistieken toegelicht. Daarnaast wordt aanbevolen om de volgende twee hittekaarten te gebruiken:

• de kaart met de gevoelstemperatuur;
• de kaart met het aantal warme nachten.

Tijdens de ontwikkeling van deze stresstest is ook een gestandaardiseerde methode ontwikkeld waarmee een gedetailleerde gevoelstemperatuurkaart gemaakt kan worden.

De tweede stap is om ieder gevolg uit de Mindmap Hitte in de stad te overwegen of dat gevolg hier speelt en of de blootstelling ervan relevant is. Indien dit zo is, moet bepaalt worden waar in het gebied het gevolg speelt en welke klimatologische factoren dit beïnvloeden. Ook wordt geadviseerd niet niet-klimatologische factoren (zoals vergrijzing in een bepaalde wijk) mee te nemen. En tot slot of al bepaalde maatregelen zijn genomen.

Al deze informatie helpt bij het duiden van de urgentie en bij het selecteren van de relevante gevolgen voor een bepaalde gemeente of regio. Deze informatie vormt een goede basis voor een risicodialoog.

Ondanks de standaardisatie via de bijsluiter is er voldoende ruimte voor het toevoegen en mee laten wegen van andere lokale factoren. Dit maakt dat de uitkomsten van de stresstesten lokaal niveau niet vergelijkbaar zijn en niet aggregeren zijn naar een landelijk beeld.

4.1.3 Risicodialogen

Door de klimaatstresstesten komen de kwetsbaarheden in een gebied in beeld, maar nog zonder waardeoordeel. Of de kwetsbaarheden daadwerkelijk een risico vormen, het beschermingsniveau en of er maatregelen moeten worden genomen, wordt afgewogen tijdens de risicodialoog.

De risicodialoog is één van de zeven ambities uit het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie. Het is de stap tussen de stresstest en het maken van een uitvoeringsprogramma voor klimaatadaptatie.

Het procesverloop van de risicodialoog ligt niet vast. Er zijn verschillende routes mogelijk. Maar meestal zal in wisselwerking met de stresstest een ‘van grof-naar-fijn-aanpak’ worden gevolgd. Daarbij wordt eerst, als voorbereiding op de dialoog, voor de vier klimaatrisico's een verkennende stresstest uitgevoerd met gebruik van landelijk of regionaal beschikbare basisinformatie. De resultaten hiervan zijn voeding voor de dialoog. Daar kan worden besloten dat meer informatie of meer detail nodig is. Er volgt dan een stap waarin informatie op maat wordt gecreëerd. Ook de resultaten hiervan gaan naar de dialoog. Maar het kan ook voorkomen dat eerst een risicodialoog plaatsvindt, nog voordat er een stresstest is uitgevoerd, bijvoorbeeld na een calamiteit door extreem weer.

"De stappen in de stresstest en de wisselwerking tussen stresstest en risicodialoog zijn verbeeld in onderstaande infographic:"

4.2.1 Impulsregeling klimaatadaptatie

Gemeenten, provincies en waterschappen kunnen via de Impulsregeling klimaatadaptatie een bijdrage van het Rijk krijgen voor klimaatadaptatiemaatregelen. Het maatregelpakket moet echter bijdragen aan het verminderen van de kwetsbaarheid van gebieden voor wateroverlast, droogte of de gevolgen van overstromingen. Hitte gerelateerde problematiek is hier geen onderdeel van.

4.2.2 LIFE-IP Klimaatadaptatie

LIFE-IP Klimaatadaptatie (2022-2027) is een Nederlands programma met cofinanciering door de Europese Unie (EU). Het omvat maatregelen voor het versnellen van de uitvoering van klimaatadaptatiemaatregelen in Nederland. Een consortium van 22 overheden en organisaties gaat het programma uitvoeren. De coördinatie van het programma ligt bij IenW en het RIVM. Zo legt het programma ook een duidelijke link tussen klimaat en gezondheid.

LIFE-IP Klimaatadaptatie richt zich op vier thema’s. In dit programma heten die ook wel ‘tandwielen’, omdat ze in elkaar haken, elkaar aanzwengelen en niet zonder elkaar kunnen. Door op die vier tandwielen te focussen, kan LIFE-IP Klimaatadaptatie gericht barrières wegnemen die een snellere uitvoering van maatregelen in de weg staan. Dit zijn de vier tandwielen:

• Bundeling en uitwisseling van kennis, ervaringen en tools;
• Stimuleren van de bewustwording en het urgentiebesef ten aanzien van klimaatverandering;
• Governance en integrale aanpak, gericht op efficiënte organisatie en klimaatadaptatie als vanzelfsprekend onderdeel van alle ruimtelijke plannen en projecten;
• Ontwikkeling van nieuwe verdienmodellen en nieuwe vormen van financiering.

4.3.1 Monitoring op landelijk niveau

Monitoring van klimaatadaptatie is het systematisch volgen en bijhouden van adaptatieontwikkelingen over een langere periode. Verschillende ontwikkelingen kunnen gemonitord worden, bijvoorbeeld van het adaptatiebeleid tot de werking van uitgevoerde maatregelen. Het PBL heeft in 2021 een scopingstudie gepubliceerd om de uitvoering van het beleid voor de aanpassing aan klimaatverandering op kortere en langere termijn te monitoren. Het PBL schetst drie monitoringsvarianten. De varianten maken het mogelijk om in de gaten te houden hoe de klimaatimpacts en -risico’s zich ontwikkelen en hoe de uitvoering van het adaptatiebeleid verloopt: zijn het beleid en de maatregelen effectief? Komen de gestelde doelen binnen bereik? Waar en hoe moet er worden bijgestuurd?

Op basis van dit rapport is gekozen voor de eerste variant die zich richt op de herijking van de klimaatimpacts en -risico's tot 2026. In de herijking worden de klimaatimpacts en -risico’s voor 13 beleidsvelden (samen te vatten als economisch, persoonsgebonden/maatschappelijk, cultuurhistorisch en leefomgeving) uitgewerkt. Het PBL coördineert de herijking. Welke indicatoren voor de 13 beleidsvelden worden gehanteerd, is op dit moment nog niet precies bekend. Mogelijke indicatoren voor hitte zijn: oversterfte door hitte (CBS), schade door hitte en misschien hoeveel gemeenten een lokaal hitteplan hebben opgesteld.

Het PBL geeft wel aan dat het goed is om in het achterhoofd te houden dat de klimaatimpacts en -risico’s niet alleen het gevolg zijn van klimaatverandering, maar de resultante zijn van de interactie tussen:

1. die optredende klimaatverandering;
2. de fysieke en organisatorische inrichting van Nederland;
3. de sociaal-economische ontwikkelingen;
4. het gevoerde beleid op verschillende beleidsdossiers en op de verschillende schaalniveaus; en
5. het adaptatiebeleid en het gedrag van mensen, bedrijven en organisaties.

De effectiviteit van de maatregelen, die in kader van klimaatadaptatie worden genomen, worden in deze herijking niet worden gemonitord.

4.3.2 Monitoren van de cascade-effecten van maatregelen

Voor monitoringdoeleinden is het zinvol dan wel noodzakelijk inzicht te hebben in oorzaak-gevolg. Pas dan is het mogelijk maatregelen te treffen én de effectiviteit van maatregelen te monitoren. In dit geval gaat het om effecten van klimaatverandering, waardoor klimaatadaptieve maatregelen nodig zijn. Of die effectief zijn is dan het monitoringvraagstuk.

In het geval van hitte zijn er vaak vervolgeffecten en cascade-effecten: van het één komt het ander. Dit inzicht is nog onvolledig. De NAS-bollenschema’s geven een aanzet hiertoe. Door sommigen worden deze als volledig gezien, maar door anderen als niet heel praktisch. De bollenschema's zijn agenderend bedoeld, niet om een relatie-effect-keten te beschrijven.

Cascade-effecten zijn lastig te kwantificeren en zeker als het gaat om het beoordelen van maatregelen, want hoe is immers het effect van een maatregel in een oorzaak-effect-keten te herleiden? Er zijn immers veel factoren van invloed. Uit de verkenning blijkt dat er nog weinig bekend is over relaties tussen effecten, zowel kwalitatief als kwantitatief, maar dat er wel behoefte aan is deze te kennen.

4.3.3 Europese rapportageverplichtingen aangaande adaptatiebeleid

Adequate informatievoorziening over de ontwikkeling van de klimaatverandering, de klimaatimpacts en -risico’s en de implementatie van het klimaatadaptatiebeleid, is ook van belang in de context van de EU-Klimaatadaptatiestrategie. Sinds 1 januari 2021 zijn Europese lidstaten verplicht om aan Brussel meer te rapporteren dan voorheen over klimaatrisico’s en klimaatadaptatie in hun land, onder meer over de huidige risicosituatie en mogelijke risico’s in de toekomst.

5.1.1 Klimaateffectatlas (KEA)

De Klimaateffectatlas is voor lokale en regionale overheid vaak het startpunt voor de klimaatstresstest. Daarnaast speelt de atlas ook een rol in de algemene bewustwording rondom klimaateffecten. De Klimaateffectatlas is gebaseerd op landelijke gegevens en geeft een eerste indruk van de gevolgen van klimaatverandering voor de verschillende gemeentes en regio’s in Nederland. Ook de Klimaateffectatlas maakt voor de klimaateffecten onderscheid in de vier klimaatrisico's: overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte. De atlas bestaat uit een kaartviewer en kaartverhalen.

5.1.2 NAS-bollenschema's

In de Nationale klimaatadaptatiestrategie zijn de gevolgen van klimaatverandering visueel gemaakt in vier bollenschema’s. Deze bollenschema’s geven een samenvatting van de huidige wetenschappelijke kennis over de directe klimaateffecten en de indirecte gevolgen van de toenemende hitte, neerslag, droogte en zeespiegelstijging. De indidrecte gevolgen worden voor 9 sectoren, waaronder gezondheid, natuur en infrastructuur, in beeld gebracht. Hierbij wordt aangegeven of de impact een middelgroot tot groot gevolg dit decennium heeft of een groot gevolg deze eeuw. Ook wordt de aard van het gevolg aangegeven, namelijkj als een bedreiging, een kans of het is onduidelijk of het gevolg een kans of bedreiging is.

Voor hitte is het onderstaande schema beschikbaar:

Via de NAS adaptatie tool zijn de actueelste bollenschema's beschikbaar.

Het bollenschema wordt als volledig beschouwd en kan worden gebruikt als overzicht van aandachtspunten.

5.1.3 Mindmap 'Hitte in de stad'

In de Mindmap Hitte in de stad zijn de problemen van extreme hitte verdeeld in vijf thema’s: gezondheid, netwerken, water, leefbaarheid en buitenruimte. Bij elk thema staan vier of vijf problemen waarvoor een factsheet beschikbaar is met aanvullende uitleg over het probleem, informatie en kaarten voor meer inzicht. Tot slot worden mogelijke maatregelen en richtlijnen gegeven om het probleem tegen te gaan. Voor de betreffende kaarten wordt onder meer verwezen naar de Klimaateffectatlas.

De mindmap wordt gebruikt in de bijsluiter gestandaardiseerde stresstest hitte.

5.1.4 Andere tools

Het Kennisportaal Klimaatadaptatie ondersteunt NAS en DPRA. Het geeft informatie over hoe Nederland zich voorbereidt op de gevolgen van klimaatverandering.

Het kennisportaal biedt ook een overzicht van hulpmiddelen die vanuit het DPRA ontwikkeld zijn, zoals de hierboven Klimaateffectatlas of de bijsluiter stresstesten. Voor hitte zijn nog meer hulpmiddelen beschikbaar. Deze worden hier niet beschreven, maar hiervoor wordt verwezen naar het kennisportaal. Voorbeelden van hitte gerelateerde hulpmiddelen op gebied van maatregelen zijn o.a.:

• Toolbox Klimaatbestendige Stad: verkent adaptatiemaatregelen voor wijk, straat of terrein;
• Hittestresstool: maatregelen tegen hittestress in de buitenruimte virtueel uitproberen en toetsen
• Cool Towns Heat Stress Measurement Protocol: meetprotocol om een Thermal Comfort Assessment op straatniveau uit te voeren;
• EfFact checker: worden antwoorden gegeven op allerhande praktijkvragen over hittemaatregelen in de buitenruimte.

6.2.1 VWS

Rol en belang Rol van VWS is rondom gezondheid en gedrag. Hoe omgaan met adaptieve maatregelen en gedragscodes.

Informatiebehoefte Via 3G's:

• Gebied: LNV, IenW, BZK: geen hitte-eilanden, schaduw belangrijk
• Gebouw: IenW, BZK, LNV:
• Voor gebouwen is het belangrijkste dat ze 's nachts afkoelen.
• Vergroening van de stad. Heeft beperkte waarde. Voor koelte, biodiversiteit, gezondheid, sporten, bewegen, recreëren.
• Gebruiker, gezondheid, gedrag: Hiervoor is Nationaal hitteplan uit 2007 (ouderen, voldoende drinken). Effectiviteit nooit geëvalueerd. Ook lokale hitteplannen. Effectiviteit zou je in samenhang willen onderzoeken. Netwerk rondom hitteplannen: VWS, koepels zorgorganisaties, Rode Kruis, GGD's. Waar wonen de kwetsbare mensen (o.a. hart- en vaatziekten, asma).

Knel- en verbeterpunten

• Isolatie van de woning in verband met energie. Wat betekent dit voor hitte. VWS wil dit weten. BZK wil dit voor gebouwen weten. Hiervoor nieuwe norm: TOjuli. Waar nieuwbouw huizen aan moeten voldoen, staat in Bouwbesluit.
• Zie ook Factsheet RIVM groen en gezondheid.

Oplossingen Woordenboek is mogelijk behulpzaam bij de samenhang tussen de 3 G's: gebied, gebouw, gebruiker

6.2.2 Gemeente Rotterdam

Rol en belang Adviseur hitte en droogte. Gemeente Rotterdam doet veel met hitte. Gemeente heeft kaarten over gevoelstemperatuur, hitte-eilanden.

Informatiebehoefte Eerst gewerkt met de landelijke data uit Klimaateffectatlas. Maar gemeente werkt nu met Tygron, software die kan modelleren. Met Tygron kan de gemeente de gevoelstemperatuur en luchtvochtigheid modelleren op basis van recept van de bijsluiter gestandaardiseerde stresstest hitte. Gevoelstemperatuur is wel een lastig begrip, want het is lokaal zeer verschillend. Daarnaast speelt de vraag 'hoe goed is het model?'. Worden bepaalde factoren in het model wel/niet meegenomen.

Knel- en verbeterpunten

• De binnentemperatuur is eigenlijk veel belangrijker, want mensen slapen binnen. Gevoelstemperatuur binnen is voor een gemeente lastiger te sturen want het betreft vastgoed. NKWK-onderzoek vindt momenteel plaats naar de binnenruimte.
• Er zijn momenteel twee kaarten voor de gevoelstemperatuur, de kaart die is uitgewerkt door Witteveen +Bosch (W+B) volgens het landelijke recept en een methode ontwikkeld door Nelen & Schuurmans (N&S) met andere aannames. Daardoor is het lastig te vergelijken. Het zou handig zijn als dezelfde uitgangspuntenn worden gehanteerd.
• Dit geldt zowiezo voor onderzoek/uitbestedingen aan bureaus. Er worden veel aannames gedaan. Praten langs elkaar.
• Er is geen standaard voor afstand tot groen. In de Klimaateffectatlas is wel de kaart afstand tot koelte opgenomen. Maar elke gemeente geeft eigen invulling aan groen in relatie tot koelte; niet alle groene plekken zijn koel. De gemeente Rotterdam gebruikt dan ook eigen methode. Zo'n landelijk beeld heeft dan geen meerwaarde. De behoefte is aan meer detailniveau. Er zouden meer handvaten moeten komen, zoals publicatie van HvA.
• Landelijk Nationaal hitteplan is effectief, maar als gemeente moet je het gedetailleerder maken.
• Voor in huis: BENG normen.

Oplossingen Informatiemodel is een lastig begrip. Met name gesproken over woordenboek. In eerste instantie is het antwoord dat de mensen die zich echt met hitte bezig houden echt goed weten waar ze het over hebben. Daar is onderling geen spraakverwarring. Maar onder niet-experts is er wel begripsverwarring. Vooral begrippen als hittestress, gevoelstemperatuur, hitte eiland. Deze begrippen worden door mensen die geen expert zijn op het gebied van hitte, maar generalist zijn, wel door elkaar heen gebruikt. Er zijn heel veel mensen die wel meepraten over hitte maar geen specialist zijn. Er wordt wel afgevraagd of een woordenboek gaat helpen, want de gemeente verwacht niet dat elke generalist de moeite zal nemen om een woordenboek te raadplegen. De expert daar hoef je het niet voor te doen, want in overleggen waar het echt over hitte gaat, dan weten de mensen waar het over gaat. Maar mogelijk kan het wel helpen bij uitbestedingen (verschillende aannames). In dit kader wordt aangegeven dat hitte een nieuw onderwerp is. Iedereen is op zoek naar informatie. Iedereen heeft weer andere onderzoeken gelezen. Er is geen één duidelijke lijn.

Richtlijnen mmaken. Provincies doen dat ook, bijvoorbeeld provincie Zuid-Holland. Voor voorbeelden van richtlijnen wordt verwezen naar HvA:

• % schaduw op looproutes
• Verblijfsobjecten
• Afstand tot koele plek
• Hoeveel m2 koele plek per inwoner
• % groen dat er moet zijn bij een ontwikkeling in de buitenruimte

6.2.3 GGD

Rol en belang Adviseren over groene en gezonde leefomgeving. Zijn betrokken bij het opstellen van de stresstesten en de lokale hitteplannen. Betreft niet alleen fysieke aspecten zoals temperatuur maar de kwetsbaren, ouderen (75+).

Informatiebehoefte Effecten van hitte op gezondheid zijn lastig te meten, omdat ze niet heel eenduidig zijn. Er is vaak sprake van een combinatie van factoren (onderliggend lijden, maar ook de duur van een hittegolf of de type woning). Hittedoden zoals het CBS die registreert is daarom vrij onbetrouwbaar getal.

Relevante parameters zijn:

• Hitte buiten
• Hitte binnen (afhankelijk van gebouwkenmerken en gedrag).
• Gebouwkenmerken: plat dak, flat/laagbouw, bouwjaar, gevel op het zuiden
• Is er een relatie tussen energielabel en binnentemperatuur?
• Demografie
• Koele plekken kaarten (schaduw, gekoelde gebouwen); kunnen 75+-ers daar komen? Doen ze dat ook als het heet is?

Knel- en verbeterpunten

• Effectiviteit van maatregelen (zonwering, ventilatie) zijn moeilijk te monitoren omdat het met individueel gedrag te maken heeft.
• Gezondheidsmonitor van 25 GGD's, RIVM en CBS (vierjaarlijks, 500.000 respondenten): mogelijk uit te breiden met vragen over hitte. Data is echter alleen beschikbaar voor GGD's en niet landelijk wordt ontsloten.
• GGD's adviseren de Klimaateffectatlas uit te breiden met aspecten m.b.t. de binnenruimte en gedrag.
• Om beter in beeld te brengen wat de hitte in de woning is; betreft ook kenmerken van de woning (bouwjaar, wijktypologie, aantal verdiepingen, platte daken, ramen op het zuiden) en verkoelingsmaatregelen (zonwering, ramen open ’s nachts).
• Rondom groen is een lastige semantiek: groen als recreatie, als schaduw, als verkoeling door verdamping.
• Mogelijke rol satellietdata in groenherkenning?
• Hittekaarten / hitte-eilandeffect: bedrijfsterreinen zijn ook hitte-eilanden, maar wonen er geen mensen (er werken wel mensen). Hoogste risicogebied in Amsterdam is bijvoorbeeld niet het centrum, maar de ring met arme wijken met oude huizen en weinig groen. Dus in de hittekaarten niet alleen temperatuur meenemen, maar ook andere parameters zoals sociaal-economische factoren (is het mogelijk om wel of geen airco of zonwering te kopen).
• NAS-bollenschema's zijn zeer volledig.

Oplossingen Bij hitte niet alleen de temperatuur buiten en binnen meenemen maar ook andere aspecten, zie informatiebehoefte. Voordelen van standaardisatie is dat het nog inzichtelijker wordt, want het is vergelijkbaar.

Klimaatadaptatie is een complex probleem dat veel samenwerking vraagt. Klimaatgeletterdheid moet eerst omhoog, zodat adaptief handelen in de kern van het handelen komt.

6.2.4 Hogeschool van Amsterdam

Rol en belang Interdisciplinaire onderzoeksgroep hitte in de stad. Lector is ook partime werkzaam bij Tauw.

Informatiebehoefte Kernvragen van hitte zijn:

• Hoe heet wordt het? Luchttemperatuur, gevoelstemperatuur, nachttemperatuur.
• Hoe snel gaat de opwarming?
• Hoe kan je de buitenruimte zo inrichten dat je klimaatbestendig wordt?

Onderzoeksvragen verschuiven meer van buitenruimte naar binnenruimte:

• Gebied: groen/grijs
• Gebouw: isolatie en zonwering
• Gebruiker: hitteplannen en gedrag

Praktische handreiking hitte in de woning (welke woningen extra risico, welke typen huizen, welke adaptatiemaatregelen (zoals zonwerking, airco), NKWK-onderzoek hitte in de woning (beleving en metingen) in samenwerking met Klimaatverbond, TAUW en GGD. Onderzoeksresultaten komen terug in de Klimaateffectatlas. Belangrijk programma is Nationaal Kennisprogramma Water en klimaat (NKWK). Ook voor monitoring van klimaatadaptatie en ook voor (belevings)onderzoeken hitte in de woning.

Belangrijkste parameters uit de Klimaateffectatlas zijn:

• Gevoelstemperatuur
• Nachttemperatuur (wordt geupdated, mogelijk met Citizen science)
• Percentage groen, schaduw en koelte (afstand tot koelte)

Ook gekoppeld aan de door HvA opgestelde richtlijnen voor een hittebestendige stad. Drie ontwerprichtlijnen voor een hittebestendige inrichting van de buitenruimte zijn opgesteld. Deze voorgestelde richtlijnen zijn in het onderzoek concreet met grenswaarden ingevuld (bijvoorbeeld 300 meter tot een koele plek, of 40 % schaduw op loopgebieden).

Knel- en verbeterpunten

• Hitte-eilandkaart is lastig. Hierop ook bedrijventerrein, maar er wonen geen mensen. Mogelijk wel weer te gebruiken voor waterberging. Is geen goede monitorparameter.
• Voor monitoring is het zinvol om de volgende parameters te monitoren:
• Schaduw
• Groen
• Afstand tot koelte
• Gevoelstemperatuur (is eigenlijk ook een schaduwkaart)
• Kwetsbare ouderen is ook een lastige parameter. Hoe bepaal je de kwetsbare oudere?
• Richtlijnen voor herinrichting gebieden (buitenruimte) is eenvoudig houden. Groen is maatregel voor klimaatadaptatie en vergroot ook leefbaarheid. Schaduw toevoegen is de enige echte oplossing en daarna verdamping.
• De mindmap Hitte in de stad en het NAS-bollenschema zijn aanvullend. Het NAS-bollenschema is veel uitgebreider, maar minder praktisch (meer een ‘denk hieraan’ plaat).
• Vanuit HvA is infrastructuur geen hittevraag. Zijn praktische problemen die gemitigeerd moeten worden (bijv. bruggen koelen) of bij ontwerp worden opgelost.

Oplossingen Begrippenkader is niet per se nodig. Over de termen in de mindmap hitte in de stad is al goed nagedacht. Het sluit aan op Klimaateffectatlas. Over de Klimaateffectatlas is consensus, adviesbureaus doen het wel beetje anders. Standaardisatie is niet per se nodig.

6.2.5 Klimaatverbond

Rol en belang Hitte in relatie tot gezondheid en daarin de 3G aanpak: gebied, gebouw en gezondheid. Het gaat over de gezondheid van de mens. Elk domein heeft z'n eigen vraagstuk: wat weten we wel en wat weten we niet. Elk domein vraagt verdieping. Harde gegevens m.b.t. gezondheid zijn alleen de CBS-statistieken m.b.t. oversterfte, gegevens over de spoedeisende hulp in relatie tot hitte zijn niet bekend. Via de huisartsen wordt via NIVEL wel een en ander bijgehouden

Informatiebehoefte

Hitte-eiland effect: RIVM en HvA mee aan de slag. HvA heeft hittebestendige stad opgesteld met 3 richtlijnen:

• Afstand tot koelte (binnen 300m koele plek)
• % schaduw looproutes
• % groen

Hitteplan: Nationaal voor bewustwording en communicatie mbt adviezen. Om dichter bij de doelgroep te komen: lokale hitteplannen op gemeentelijk niveau. Door hitteplannen is de effectiviteit toegenomen, maar de onderbouwing loopt achter. Klimaatverbond pleit voor een hitte regisseur.

Hitte-indicatoren:

• Gezondheidsmonitor, de broosheid van mensen. Kwetsbare mensen in kaart gebracht door RIVM (75+, soms 80+, mensen met chronische ziekten of bepaald medicijn gebruik, jonge kinderen)
• Woningen: per woningtype label voor hitte verder ontwikkelen
• Hittekaarten: waar is het warm?

Deze 3 indicatoren brengen de kwetsbaarheid in beeld. Volgende stap is het nemen van maatregelen en effectiviteit te bepalen. Arcadis heeft rekenmodel ontwikkeld m.b.t. effectivitteit van de woning (buiten zonwering, isolatie woning of directe omgeving vergroenen). Maar hitte betreft een combinatie van factoren (eenzaamheid, immobiliteit) gekoppeld aan gedrag (drinken, ventilate). En daarnaast is afwegingskader belangrijk: energiebesparing versus hitte.

Knel- en verbeterpunten Er loopt momenteel veel onderzoek via NKWK en ZonMW:

• NKWK: Per buurt: hoe hittegevoelig zijn de woningen (Tauw trekker)
• NKWK: Gezondheid van de bewoners
• ZonMW: Warm aanbevolen, kijken naar de fysiologie van het lichaam zelf.

Discussiepunten zijn:

• Heeft groen nu wel of geen impact op de vermindering van hitte.
• Hoge nachttemperaturen: effect op mensen nog onbekend. Ook in relatie tot arbeid.

Bij hittedossier staan we nog aan het begin. Effect van hitte zit niet in het gebied maar vooral in de aanpak van de woning en het gedrag van de mens. Eigenlijk is belevingsonderzoek nodig gekoppeld aan bijvoorbeeld hittelabel van woning, soort bewoners en gedrag, wel of niet geïsoleerd.

Oplossingen Begrippenkader: Dit heb je nodig, zodat duidelijker is wat de definitie van bepaalde zaken zijn.

6.3.1 LNV

Rol en belang Betrokken bij de Actielijnen klimaatadaptatie natuur, welke programma's en projecten spelen er rondom klimaatverandering en natuur. Proberen de verbinding te zoeken, kennisvragen uit te zetten, wat is het kader?

Klimaatverandering heeft impact op de natuur, maar de natuur kan ook worden ingezet als maatregel voor klimaatadaptatie.

Informatiebehoefte Klimaatadaptatie zowel in het landelijke als stedelijke gebied. Vergroening in het landelijk gebied, rond de 17.000 ha. Water- en bodemsysteem en systeemdenken moet leidend worden in beleid. Waterbeschikbaarheid is direct gerelateerd aan hitte in relatie tot de natuur. Waterbodemsysteem is leidend, maar nog niet geoperationaliseerd.

Knel- en verbeterpunten

• De semantische discussie over wat ‘hitte’ is: Spreek je dan over langere korte periodes met een hogere temperatuur –langere/meer hittegolven-, of heb je het over een hogere gemiddelde temperatuur. Dat laatste, die constante temperatuurverhoging is voor de natuur een groter probleem. Een hittegolf hoeft voor de natuur niet meteen problemen op te leveren als er voldoende water is. Een langdurige temperatuursverhoging heeft meer gevolgen.
• En wat is klimaatadaptief in relatie tot hitte: moet je dan tot een harde grens komen?
• Nuance verschillen qua (korte of lange) termijn en schaalniveaus verschilt tussen de verschillende bestuurslagen (rijk, provincie, gemeente). Dit heeft verschil in hoe je naar hitte kijkt én hoe je het aanpakt.

Oplossingen Een woordenboek om dezelfde taal te spreken is wel van belang, tussen de ministeries is er echter een verschillende scope. LNV kijkt anders naar de begrippen dan de NAS of andere partijen. LNV zou er belang bij hebben wanneer de woorden weer los worden getrokken van hun huidige context. Hitte is nu geassocieerd met mensen, maar zou ook met natuur moeten worden geassocieerd.

6.4.1 IenW (in relatie tot infrastructuur)

Rol en belang Klimaatadaptatie, in relatie tot vitale en kwetsbare infrastructuur. Klimaatbestendigheid worden moet worden meegenomen bij vernieuwing, beheer van infrastructuur en assets. Bepaald moet worden wat het rijk hierin gaat doen en wat de regio. In de DPRA zijn 13 vitale en kwetsbare functies benoemd, zoals elektriciteit, gas, telecom, water, objecten, hoofdinfrastructuur. Ministerie van V&J verantwoordelijk voor weerbare infrastructuur voor vitale processen. 29 processen zijn geïdentificeerd die vitaal zijn (denk aan datacentra, drinkwater, etc).

Informatiebehoefte IenW is alleen verantwoordelijk voor de eigen infrastructuur/netwerken (spoor, hoofdwegen, vaarwegen). Deze netwerken wil je klimaatbestendig maken. Hiervoor heb je wel normen en eenzelfde taal nodig. Waar heb je het over? Hoe moet je interventie plegen bij hitte. Wat is het risico en wat moet je concreet doen. Voor precieze informatiebehoefte wordt verwezen naar collega's en RWS.

Voor informatiebehoefte wordt verder verwezen naar de NAS-bollenschema's. Dit is een belangrijke basis. Belangrijkste is hoe we ministeries, andere overheden, uitvoerders bewuster maken van dit soort risico’s. En hoe je vervolgens maatregelen hiertegen neemt. Belangrijk is dan wel dat je de assets in beeld hebt.

Cascade-effecten zijn nog niet in beeld. Hier is wel behoefte aan: wat als de infrastructuur uitvalt, wat valt er dan nog meer uit?

Knel- en verbeterpunten RWS heeft een eigen Klimaateffectatlas. Dit is wel lastig ten opzicht van de Klimaateffectatlas.

Zoals aangegeven gaat IenW alleen over de eigen infrastructuur. EZK gaat bijvoorbeeld over de energienetwerken. Vraag is of EZK op de hoogte is van klimaatadaptatie en of hitte hier wordt meegenomen. Mogelijk EZK interviewen of misschien de netbeheerders zelf. IenW heeft een coördinerende rol vanuit klimaatadaptatie: integraal en afgestemd. Alleen ligt veel ook bij andere ministeries, overheden: LNV, VWS, RWS, gemeenten, waterschappen.

Oplossingen Begrippenkader: IenW geeft aan normen en eenzelfde taal nodig zijn.

Elke twee weken is er een breed klimaatadaptatie-overleg met meerdere ministeries en aanverwante partijen (oa CAS, Klimaatbestendig NL). Bredere groep experts zit aan aan tafel. Suggestie wordt gegeven om dit project ook in het brede klimaatadaptatie-overleg te presenteren en feedback te vragen.

6.5.1 IenW (in relatie tot informatievoorziening)

Rol en belang Klimaatadapatie, in relatie tot bodem, water, gebouwde omgeving en werkgroep stresstesten.

Informatiebehoefte Hitte is grootste probleem wat onderschat wordt. Nieuw onderwerp met nog veel vragen. Hitte treft gebouwaanpassingen, ruimtelijke aanpassingen en gedrag. Waarbij gedrag de belangrijkste factor is. En voor gedrag is nog te weinig aandacht.

Klimaateffectatlas is goed startpunt om gesprek te starten.

Knel- en verbeterpunten Wat is het probleem rondom hitte? Zijn het de hete nachten of bijvoorbeeld de plekken waar een hoge dag- en nachttemperatuur is en waar kwetsbare mensen wonen. Dit moet je eerst weten voordat je oplossingen kan denken.

Monitoring van hitte: vanuit theorie een mooi idee, maar in praktijk lastig. Hitte is niet gebiedsgericht. Hittestress kan in het ene gebouw wel voorkomen en in de woning ernaast niet.

Uniformering stresstesten: Ambitie is uniformiteit, maar gemeenten zijn verantwoordelijk voor de stresstesten en aanpak. Als je wilt uniformeren dan moet je eigenlijk de verantwoordelijkheid weghalen bij de gemeenten en nationaal bepalen.

Oplossingen Start kan wel zijn zelfde begrip van de termen te hebben. Hitte moet meer gaan leven bij gemeenten en GGD’s en ook de burger.

6.5.2 RIVM

Rol en belang

Het RIVM had coördinerende rol bij het ontwikkelen van de standaard voor de stresstest hitte. Het betreft de ontwikkeling van een gestandaardiseerde methode om een gedetailleerde gevoelstemperatuurkaart te maken en het opstellen van een leidraad voor de stresstest hitte. De methode is ontwikkeld door de WUR. De leidraad is opgesteld door de Hogeschool van Amsterdam.

Informatiebehoefte

Hitte in de woning te bepalen en welke impact heeft op de mens. Hiervoor zijn nodig:

• Gevoelstemperatuur
• Nachttemperatuur
• Temperatuur in huis gekoppeld aan gebouwinformatie

Knel- en verbeterpunten

Gevoelstemperatuur:

• methode is te ingewikkeld, methode versimpelen zodat rekenen sneller gaat
• baseren op hoogste temperatuur in laatste 10 jaar en windstil weer
• baseren op meer metingen en ook in meerdere steden
• baseren op basisregistraties

Temperatuur in huis:

• Aantal partijen (HvA, Klimaatverbond,Tauw, BZK) zijn bezig hiervoor een monitor op te zetten op basis van NETATMO-weerstations (https://weathermap.netatmo.com/). Deze stations meten binnen- en buitentemperatuur. In project willen ze deze informatie verzamelen en op de kaart zetten.

Algemeen:

• Lacune is dat KNMI niet meet in de steden.
• Kwetsbare mensen in beeld. Dit wordt via NKWK onderzoek nu in beeld gebracht.
• Ook diverse hitte-projecten via ZonMW.

Combinatie van kaarten: Nachttemperatuur en de temperatuur in huizen koppelen aan gebouwinformatie om zo de hitte in woningen te bepalen en welke impact dit heeft op de mens: hittedoden via CBS, ziekte of ziekenhuisopname via ziektemeldingen en andere zorgregistraties. Uiteindelijk kosten in beeld brengen.

Oplossingen

Begrippenkader is handig hulpmiddel. Hierdoor krijg je minder spraakverwarrring.

Informatiemodel is misschien nodig voor de basisdata die gebruikt in de methodes zoals de gevoelstemperatuur. Mogelijk in toekomst hittestressmodel.

Algemeen: Nog veel onduidelijk rondom hitte. Valt tussen wal en schip. Ook beleidsmatig: IenW of VWS; wie is verantwoordelijk?

Andere modellen:

• In Tygron zit hittestressmodule. HvA is hierbij betrokken.
• VITO (België) heeft hittemodel ontwikkeld waar de antropogene bronnen (airco’s, auto’s door de stad) in zijn meegenomen

6.5.3 Unie van Waterschappen / DPRA (in relatie tot bijsluiter stresstest hitte)

Rol en belang Stresstest hitte en bijsluiter gestandaardiseerde stresstest hitte. Met de stresstest worden de kwetsbaarheden in kaart gebracht. Vooral gemeenten voeren stresstesten uit. Voor hitte was, toen de stresstest werd opgesteld, nog weinig kennis. Met een consortium (HvA, RIVM, TNO, WUR, aantal adviesbureaus) is de bijsluiter opgesteld.

Informatiebehoefte De kwetsbare gebieden voor hitte bepaald door twee kaarten:

• Gevoelstemperatuurkaart
• Aantal hete, tropische nachten

Waar zijn deze gebieden? Deze gaan risicodialoog in. Wat kan gemeente doen om temperatuur te verlagen? Welk handelingsperspectief? Hiervoor wordt Mindmap Hitte (HvA) en de Bollenschema NAS gebruikt. Bijv. impact op infrastructuur, comfort binnen en buiten. Ook wordt naar routes gekeken: koele routes naar koele plek. Gemeenten, provincies, waterschappen krijgen tips voor handelingsperspectief.

Belangrijkste vragen zijn:

• Wat is de norm? Deze vraag ligt nog op tafel. Hoe wordt die bepaald? Door de kwetsbaren en ouderen. Ook hoe een gebouw is ingericht speelt een rol. Hitte wordt nog steeds verschillend geïnterpreteerd. Er is geen grenswaarde.
• Welke maatregelen moeten worden genomen? Meer groen, maar welk groen of de hoeveelheid groen. Dit soort vragen spelen nog steeds en hier wordt ook onderzoek naar gedaan.

Knel- en verbeterpunten

Gevoelstemperatuurkaart:

• Complexe kaart. Recept is opgesteld door RIVM, WUR. Met het idee dat gemeenten zelf de kaart kon opstellen. Gemeenten vonden echter lastig. Vervoglens is opdracht gegeven aan Witteveen +Bosch (W+B) om de landelijke gevoelstemperatuurkaart te berekenen. Deze kaart staat op de Klimaateffectatlas.
• Nelen en Schuurman hebben ook een gevoelstemperatuurkaart gemaakt. Deze verschilt in details met de kaart op de Klimaateffectatlas. Deze verschillen geven discussies. De gebruikte brondata onderliggend is verschillend. Het zou handig zijn als die geüniformeerd worden, zodat je 1 landelijke kaart hebt.

Aantal hete, tropische nachten:

• Deze kaart is ook verouderd. Nu opdracht gegeven aan Nelen & Schuurmans (N&S) om deze kaart te verbeteren. Tauw en HvA werken hier ook aan mee.

Monitoring:

• De vraag ‘hoe je de effecten van maatregelen kan meten’ is een belangrijke vraag. De vraag is ook gesteld door Delta commissaris. Er worden maatregelen genomen, dan verwacht je dat het gebied minder kwetsbaar is. Is dit dan ook zo? Dit is lastig om te bepalen.
• De gebruikte modellen modeleren nu ook niet in dit detail (bijv. op straatniveau).

Oplossingen Begrippenkader: CAS heeft hierin al veel gedaan via de Klimaateffectatlas, maar mogelijk zijn er nog hiaten.

6.5.4 Rijkswaterstaat / IenW

Rol en belang Breed georienteerd, met name op gebied monitoring klimaatadaptatie en evaluatie NAS. Eerste stap in monitoring is de herijking klimaatrisico's en impacts van PBL. Beleidsevaluaties doen met horizon 2050/2100.

Informatiebehoefte Voor klimaatverandering de hele beleidscyclus monitoren. Dus niet alleen de gevolgen, de risico's en de impacts maar ook de beleidseffecten meten. Op basis hiervan weer nieuwe prioriteiten stellen.

Knel- en verbeterpunten Sluit aan bij de ISO (2021), Adaptation to climate change - Guidelines on vulnerability, impacts and risk assessment. First edition 2021-02. Reference number ISO 14091:2021(E). Het PBL gebruikt deze ISO standaard bij de herijking.

Oplossingen Informatiemodel is nodig voor zowel de monitoring als de Klimaateffectatlas. Beide onderwerpen zijn ook verbonden met elkaar. Naast ruimtelijke aspecten ook niet-ruimtelijke aspecten meenemen, bijvoorbeeld het gezondheidsdomein. Ook in de monitoring.

6.5.5 Overleg Standaarden Klimaatadaptatie (OSKA)/NEN

Rol en belang Werkt bij NEN en is vanuit die rol bij OSKA aanhaakt. Doet verkenningen voor actieteams.

OSKA staat Overleg Standaarden KlimaatAdaptatie. OSKA wordt aangestuurd door OSKA Plenair, NEN vormt daarvoor het secretariaat. Aan het OSKA Plenair nemen veel verschillende stakeholders deel. OSKA Plenair bepaalt welke thema’s opgepakt gaan worden in verkenningen. In OSKA Plenair wordt alleen opgehaald wat er in de markt leeft. Als er behoefte is, dan kan er een verkenning worden gestart. IenW is betrokken bij OSKA.

In verkenningen worden de belangstellenden samen gebracht; peilen van de behoeften. Dit wordt vastgelegd in rapportages en er worden aanbevelingen gedaan. De uitvoer wordt niet opgepakt in verkenningen. Als dat aan de orde is, dan gaat het naar standaardisatieteams (dat kan bijvoorbeeld bij NEN zijn) of naar actieteams als het in de praktijk toepast moet worden.

Informatiebehoefte OSKA werkt nu aan de verkenning 'Hitte in de buitenruimte'. Uit deze verkenning komt naar voren dat er behoeften voor richtlijnen zijn. In het team hebben ze de 3 richtlijnen uit het onderzoek van HvA genomen voor hoe je een koele plek voor de mens kunt creëren. De gemeentes die deelnemen in de verkenning worstelen met welke richtlijn ze moeten opnemen in beleid.

Bij de Verkenning ligt nu behoefte in de ontwerpfase; welke keuze maak ik in de maatregelen, welke maatregelen kies ik op welk moment, welke data is nodig. Ga je werken in een bestaand bebouwd gebied of is het een nieuwe omgeving. Dat is een ander uitgangspunt. Vervolgens/uiteindelijk wil je weten wat de effectiviteit is van de maatregel. De Hoe-vraag komt er dan bij kijken: hoe stel je dat vast? Iedereen is het er wel over eens, maak dat nu niet te ingewikkeld, maar maak het simpel in de basis.

Knel- en verbeterpunten

• Verkenning Hitte is opgepakt omdat er een behoefte is aan eenduidige kaarten voor hitte.
• De Klimaateffectatlas is er, maar als je inzoomt naar lokaal niveau dan zijn er verschillen. Bij uitbestedingen is het mogelijk dat je twee verschillende antwoorden krijgt. Dit is voor de gemeenten lastig.

Oplossingen Een woordenboek wordt interessant gevonden.

Richtlijnen, procesbeschrijvingen zouden helpen voor degenen die de kaarten maken. Bijvoorbeeld over tijdstippen en welke data neem je mee. Definities en meetmethodes zijn hierbij erg belangrijk.

Nu 3 basisrichtlijnen:

• afstand tot koele plek voorstel 300 meter,
• Percentage schaduw. Dit is gericht op looproutes. Dit wordt verschillend geïnterpreteerd.
• Percentage groen in de buurt, afhankelijk van wijktype.

Er is vooral behoefte aan kaarten. Wel komen bij kaarten ook weer issues op, zoals de definitie van wijken en buurten. CBS hanteert een andere indeling dan die gemeenten zelf gebruiken.

6.5.6 Climate Adaptation Services (CAS)

Rol en belang Klimaatadaptatie, in dit kader bevraagt in releatie tot Klimaateffectatlas

Informatiebehoefte De klimaateffectatlas heeft een sterke centrale rol voor stakeholders en ook voor bewustwording. De informatie is andersoortige informatie. Het betreft geen brondata, maar de best beschikbare informatie, vaak model/analyse resultaten. De status van de data is twijfelachtig. Het behoeft een kwaliteitsslag en dat kan mogelijk via standaardisatie van de data.

Hittestresskaarten in de Klimaateffectatlas zijn:

• Gevoelstemperatuurkaart
• Nachthittekaart

De gevoelstemperatuurkaart is ook weer input voor de afstand tot koelte. Stakeholders voeren op het laatste beleid.

Klimaateffectatlas richt zich op de buitenruimte, maar nu ook onderzoek naar de binnenruimte (HvA, Tauw)

Knel- en verbeterpunten

Gevoelstemperatuurkaart:

• Twee versies zijn momenteel beschikbaar. Een van deze versies staat in de Klimaateffectatlas
• Methode dient vernieuwd te worden, evenals de brondata.
• Alle partijen zijn akkoord om deze te standaardiseren. Het betreft meer een productbeschrijving dan een informatiemodel: bronbestanden, welke analyse; uitkomst; welke kwaliteitsaspecten. Voorstel CAS voor de scope is om deze kaart te standaardiseren en te vereenvoudigen.

Nachthittekaart: Voor deze kaart wordt momenteel nieuw ontwikkeld. Deze kaart is minder kansrijk om te standaardiseren.

Afstand tot koelte / koele plekken: Wordt afgeleid van de gevoelstemperatuurkaart plus aanvullende eisen.

Monitoring: Verschillende aspecten kunnen gemonitord worden:

• Hoeveelheid groen
• Hoe ontwikkelt de gevoelstemperatuur zich
• Afstand tot koelte

Verbeterpunten:

• Basisregistraties inzetten als brondata, zoals de BGT. Bijvoorbeeld als indicatie voor groen, verharding.
• Ook satelietbeelden mogelijk als bron. Bij klimaatadapatie loop het gebruik van satelietdata achter. Watersector heeft al wel stappen gezet.

Oplossingen Begrippenkader is mogelijk waardevollestap om te verkennen.

Informatiemodel: daar moeten we uiteindelijk naar toe, maar een IM is logischer voor ander thema bijv. wateroverlast. IM is bijna een soort digital twin.

6.5.7 Cobra

Rol en belang Leefbaarheid in kaart brengen m.b.v. remote sensing, luchtfoto's. Zowel de huidige als de toekomstige situatie. Het gaat over het effect van klimaat op groen en vice versa, de rol van groen op klimaat.

Informatiebehoefte Behoefte aan:

• Kaarten
• Begrippenkader
• Richtlijnen in kader van opdrachtverlening

Knel- en verbeterpunten Geen goede thesaurus voor hitte is er momenteel. Dit is wel nodig. Wat is een koele plek en hoe vertaal je dit in een kaart. Standaardisatie is nodig. Nu ontstaan er semantische discussies door andere definities en andere afbakening. Bijvoorbeeld is schaduw: is het schaduw door een gebouw of door groen. Cobra ontwikkelt eigen jargon: grijze schaduw en groene schaduw. En alleen op groene schaduw wordt beleidsmatig gestuurd.

Miscommunicatie ontstaat door het gebrek aan richtlijnen. Het is moeilijk om opdrachten eenduidig in te markt te kunnen zetten. De realiteit op dit moment is dat als je nu verschillende bureaus vraagt om werk te doen dan komen ze met een verschillend antwoord terug. Dat komt omdat er geen vaste richtlijnen zijn en iedereen verschillende aannames doet. Dit is niet fijn voor de opdrachtgever (veelal overheid), maar dit is ook niet prettig voor de opdrachtnemer (de bureaus) want zij willen wel de gewenste gegevens opleveren. Als je de eenduidige opdrachtverlening niet verbeterd, dan blijft er een situatie in stand van verschillende uitkomsten. Dit gaat pijn doen als je wil gaan monitoren.

Bij groen speelt daarnaast bodemvocht een belangrijke rol. Deze informatie is niet beschikbaar. Mogelijk wordt het straks geleverd door de Basisregistratie Ondergrond (BRO).

Verwijst voor thesaurus ook naar Vlaanderen, die al veel rondom groen hebben gedefinieerd.

Temperatuur: Data van KNMI combineren met sensoren uit Citizen science. Fijnmazige informatie is nodig. Geldt niet alleen voor temperatuur, ook voor andere aspecten. Bijvoorbeeld de bodemkaart. Deze is nog steeds niet beschikbaar voor het stedelijke gebied.

Mogelijk kunnen de basisregistraties een rol spelen en ook andere landelijke datasets: BGT, BAG, BRO, luchtfoto's, AHN, etc. Cobra heeft een eigen bomenmonitor.

Oplossingen Een begrippenkader met begrippen en enkel definities is niet voldoende. Dit zal zeker wel helpen, maar de echte behoefte zit aan de ontwikkeling van richtlijnen. Als je wil komen tot (goede) richtlijnen dan loop je tegen allerlei semantische issues aan. Want wat betekenen de termen die je gebruikt? Definities, afbakening, maar ook welke meetmethodes zijn er en welke parameters worden daarbij gehanteerd, zijn die wel echt vergelijkbaar? Zijn dezelfde aannames gedaan?

7.1.1 Informatiemodel Natuurbeheer (IMNa)

Dit informatiemodel heeft als doel om een aantal processen in de natuurketen te ondersteunen, te weten subsidieverlening, monitoring en verantwoording over natuurbeheer en natuurkwaliteit. Het IMNa bestaat uit vier productmodellen die apart beheerd worden:

• Productmodel Natuurbeheer: model voor het uitwisselen van natuurbeheerplannen van provincies. Geeft inzicht in het soort natuur dat aanwezig of geambieerd is op een bepaalde plaats.
• Productmodel Natuurontwikkeling: model voor het uitwisselen van kwantitatieve voortgangsgegevens. Wordt gebruikt voor de jaarlijkse Voortgangsrapportage natuur. Bevat ook de begrenzing van het Natuurnetwerk Nederland.
• Productmodel Natuurkwaliteit: model voor het uitwisselen van kwaliteitsgegevens over natuur. De kwaliteit van natuur wordt gemonitord en beoordeeld en deze data wordt conform dit model uitgewisseld.
• Productmodel Vegetatie en habitats: model om gegevens over vegetatie-, habitat- en structuurgegevens vast te leggen en uit te wisselen. Deze gegevens, gebaseerd op periodieke waarnemingen in het veld, zijn input voor de monitoring.

Bron: Bij12. Voor catalogus en codelijsten van het informatiemodel zie de Actuele downloads onderaan de pagina van Bij12.

7.1.2 Aquo

Aquo is de Nederlandse standaard voor het uitwisselen van gegevens binnen de watersector voor kwaliteitsverbetering van het waterbeheer. Aquo wordt beheerd door het Informatiehuis Water; een samenwerkingsprogramma van de provincies, waterschappen en Rijkswaterstaat. De set Aquo standaarden bestaat uit een begrippenkader, een symbolenset voor visualisatie, een verzameling domeintabellen, en het semantisch informatiemodel Aquo.

Om een idee te krijgen van de reikwijdte van Aquo kunnen we kijken naar de categorieën in het begrippenkader. Hoewel onze focus 'hitte' is (waarbij 'droogte' is uitgesloten) en die van Aquo 'water' zijn er bij een snelle blik al wel raakvlakken te vinden. Onder de categorie Calamiteitenzorg vallen bijvoorbeeld algemene begrippen zoals bevoegd gezag, bevolking, calamiteit, effect, of maatschappelijke schade. De categorie Ecologie is ook interessant met bv termen als bijzondere natuur, beschermde gebieden, biodiversiteit en allerlei termen die soorten flora/fauna beschrijven.

Bron: aquo.nl

7.1.3 IMBOR

Het informatiemodel Beheer Openbare Ruimte is een door CROW ontwikkelde en beheerde uitbreiding op het IMGeo waarbij allerlei beheerkenmerken aan objecten in de openbare ruimte, waarvan de geometrie in IMGeo zit, worden toegevoegd. Gemeenten gebruiken dit voor de planning en uitvoering van hun beheer en inspectiewerkzaamheden. Het deel van IMBOR over Groen is met name interessant; hier kun je bijvoorbeeld informatie over individuele bomen vinden zoals diameter, soort, hoogte, en over de beplanting in plantsoenen etc. Maar ook Meubilair, Water en Wegen zou relevant kunnen zijn.

7.1.4 IMMetingen

Nederlandse standaard voor het uitwisselen van observaties / metingen, zowel in het veld als metingen op monsters door laboratoriumanalyse. Het Aquo is hier op gebaseerd. IMMetingen is op zijn beurt gebaseerd op het internationale OGC Observations & Measurements (O&M).

O&M / IMMetingen is bedoeld voor het uitwisselen van allerlei (meta)informatie over metingen zoals door wie, wanneer, waar en hoe de meting is gedaan, informatie over de monstername etc. Alleen als al deze metainformatie van belang is om uit te wisselen, dienen deze standaarden te worden toegepast.

7.1.5 NICTIZ

NICTIZ is een organisatie die standaarden voor de zorg maakt. Het is een zeer omvangrijke set standaarden, wat het moeilijk maakt om tijdens een korte inventarisatie de relevantie te duiden. Er lijken echter wel raakvlakken te zijn, in het bijzonder de Basisgegevensset Zorg waar allerlei aandoeningen die bij patiënten worden aangetroffen (bv aandoening gerelateerd aan omgeving, blootstelling aan hitte, zonnesteek, veroorzaakt door warmte) en bevindingen die over patiënten worden gedaan, gedefinieerd worden.